محمد عالم‌زاده نوری
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
[ 1 ] - مناسبات فقه و اخلاق
این مقاله، برآن است تا تمایز علم اخلاق با فقه را مورد بررسی قرار دهدکه عبارتاند از: 1. محمول گزاره‌های فقهی احکام پنج‌گانة تکلیفی است و محمول گزاره‌های اخلاقی، خوب/ بد، بایسته/ نابایسته و درست/ نادرست؛ 2. حکم فقهی دغدغة استحقاق ثواب و عقاب دارد، اما حکم اخلاقی دغدغة سعادت؛ 3. گزاره‌های فقهی دارای جعل و اعتبار شرعی از ناحیة خداست، درحالی‌که گزاره‌های اخلاقی انشای قانونی الهی و جعل و اعتبار ...
[ 2 ] - ماهیت تشکیکی مفاهیم اخلاقی و نقش آن در تفسیر گزاره‌های اخلاقی
عمدة مفاهیم اخلاقی کمالات وجودی هستند و کمالات وجودی مانند خود وجود مشکک و ذات مراتب (فازی) هستند. ماهیت تشکیکی مفاهیم اخلاقی، مهم‌ترین ویژگی دانش اخلاق است که باید در تفسیر گزارة اخلاقی لحاظ شود؛ به این صورت که نباید انتظار داشت متن اخلاقی تنها بر یک سطح ثابت از معنا دلالت کند. موضوع و محمول در گزاره‌های اخلاقی هر کدام سطوح متعددی دارند. نسبت میان این‌چنین موضوع و این‌چنین م...
[ 3 ] - ثواب و عقاب‌های شگفت‌انگیز
برخی از آثار و ثواب‌هایی که در قرآن کریم و روایات اهل بیت آمده، غیرقابل باور، مبالغه‌آمیز و غیرمنتظره دیده می‌شود؛ یعنی برای یک عملِ به‌ظاهر کوچک، ثواب و عقاب یا اثری بسیار بزرگ بیان شده که در تلقی اولیه، بسیار عجیب و نامتناسب به‌نظر می‌رسد. مشکل آشکار این متون، مخالفت آنها با نظام عدالت الهی است. هم ازاین‌رو بسیاری از مبلغان دینی احساس می‌کنند مفاد این متون، نظام ذهنیِ مردم را در باب معارف دینی ...
[ 4 ] - تعریف مفاهیم اخلاقی و ساختارهای قرآنی
در منابع دینی به‌ویژه قرآن کریم، گاهی با سیاق‌ها و ساختارهایی مواجه می‌شویم که به نظر می‌رسد در صدد تعریف یک مفهوم یا پدیده است. پرسش این است که آیا در حقیقت می‌توان از این ساختارها به تعریف دقیق یک مفهوم دست یافت یا خیر؟ اگر پاسخ منفی باشد، اشکالات و چالش‌های این ساختارها برای تعریف چیست و چرا نمی‌توان برخلاف ظاهر آنها که گویای تعریف است، توقع تعریف به معنای واقعی کلمه از آن داشت؟ این سیاق‌ها ...
[ 5 ] - بررسی ساختار تفضیل در استنباط نظام اخلاقی از گزاره‌های دینی
اگر در میان منابع دینی به دنبال کشف نظام ارزش‌های اخلاقی بوده و بخواهیم مراتب خوب و بد را به دست آوریم؛ یعنی خوب را از خوب‌تر و بد را از بدتر تمیز دهیم، لاجرم به سراغ مفاهیمی از قبیل افعل تفضیل خواهیم رفت. در نگاه نخست انتظار داریم که این مفهوم تنها دارای یک مصداق باشد، اما برخلاف انتظار اولیه، در آیات و روایات، مصادیق مختلف و متنوعی برای آن بیان شده است! مفسران در تفسیر این آیات و جمع میان ادل...
[ 6 ] - راه‌کارهای کشف سور حقیقی قضایای اخلاقی در قرآن و حدیث
برخی قضایای عام یا مطلق اخلاقی در منابع دین، علی‌رغم ظاهر کلی، ازحیث سور اجمال دارند؛ حتی در مواردی یقین داریم گزاره‌ای کلی نیست؛ درحالی‌که ظاهراً به‌صورت مطلق یا کلی آمده است. این موضوع ما را به سایر گزاره‌ها هم مشکوک می‌کند. در این پژوهش برای کشف سور حقیقی این گزاره‌ها علاوه‌بر مراجعه به تفاسیر قرآن کریم و شروح روایی، از تحلیل عقلی و منطقی و کشف دلالت‌های عرفی بهره گرفته و چند احتمال را کشف کر...
[ 7 ] - تحلیل گونه های تزاحم در دانش فقه و اخلاق با تأکید بر تزاحم اهتمامی (اشتغالی) در حوزه اخلاق
یکی از مسائل مهم دانش اصول فقه، که در فقه و اخلاق کاربرد فراوانی دارد، مبحث «تزاحم» است. با توجه به تفاوت حوزۀ فقه و اخلاق، تزاحمی که در حل مسائل اخلاقی مطرح است، در تعریف، تقسیم و مرجحات، با تزاحم مطرح در دانش فقه، اختلاف قابل‌توجهی دارد. در این تحقیق، اولاً در صدد طراحی چهارچوب نوینی برای مسألۀ تزاحم در اصول «فقه الاخلاق» هستیم. ثانیاً برای حل برخی از مسائل اخلاقی که در تبیین سبک زندگی اسلامی س...
[ 8 ] - حجیت خبر واحد در اثبات گزارة اخلاقی
بحث دربارۀ مدلول بیانات اخلاقی دینی مبتنی بر اعتبار ادلة نقلی در اخلاق اسلامی است؛ یعنی پیش از پرداختن به آن باید به این سؤال پاسخ داده شود که آیا اساساً این ادله در اثبات گزاره‌های اخلاقی، حجیت و دلیلیت دارند یا خیر؟ بی‌شک قرآن کریم، احادیث متواتر و نیز اخبار آحاد مقرون به قرائن حجت هستند. این پژوهش به حجیت اخبار آحاد اخلاقی و تفاوت معنای حجیت در گزاره‌های فقهی و اخلاقی...
نویسندگان همکار