تقی پورنامداریان
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
[ 1 ] - انعکاس فرهنگ و ادب کلاسیک در شعر محمدرضا شفیعی کدکنی
محمّدرضا شفیعی کدکنی (م. سرشک) از شاعران معاصر ماست که هم در حوزۀ نقد و تصحیح متون هم در حوزۀ شعر و شاعری و تحقیقات ادبی دستی توانا دارد. توغّل او در میراث شعری و فرهنگی و تنوّع مطالعات او سبب شده است که در شعر او حضور گذشته را در حال ملاحظه کنیم. مجموعۀ این میراث و مطالعات مختلف- که ساختار ذهنی او را شکل داده و اندوختۀ ذهنی وی را غنا بخشیده است- آگاه و ناآگاه در شعر او متجلّی است. این نوشته تنها ع...
[ 2 ] - نگاهی دیگر به جناس
جناس یکی از ابزارهای ایجاد موسیقی درکلام و از انواع قاعده افزایی است. جناس کارکردهای مختلفی دارد. اگر چه دو شرط «اتفاق لفظ» و «اختلاف معنی» در جناس پذیرفته شده است، با این همه گاه تفاوت‌هایی در تعاریف و مصادیق آن به چشم می‌خورد. بررسی تاریخی این تعاریف، اشکالاتی را که در برخی از کتب بدیعی معاصر وجود دارد، آشکار می‌کند. تکرارهای مخفّف، مرز میان سجع و جناس و نیز مصادیق اشتقاق مواردی است که در این ...
[ 3 ] - تداعی و فنون بدیعی
فنون بدیعی از دیرباز مورد توجه علمای بلاغت قرار داشته و تقسیم بندیهای مختلفی از آن صورت گرفته است. ابن معتز، قدامة بن جعفر، ابن رشیق و ابن سنان خفاجی، از جمله کسانی هستند که در این زمینه تلاش نموده‌‌اند. در قرن هفتم، سکاکی پس از تفکیک علوم بلاغی محسنات کلام را به محسنات لفظی و معنوی تقسیم می‌کند که تا قرنها مورد توجه و استفاده قرار می‌گیرد. در دوران معاصر نیز شاهد تقسیم‌بندیها و ملاحظات دیگری ه...
[ 4 ] - شعرستیزی در عهد صفوی: زمینه‌ها، علل و مصادیق (بر اساس مفاهیم تحلیل گفتمان)
شعر و شاعری در عهد صفوی دستخوش دگرگونی‌هایی شد. شاهان صفوی با شعر، آن‌گونه که در پیشینۀ ادبی ایران، تا سدۀ نهم شکل‌گرفته بود، سر مخالفت برداشتند. آنان به‌طور ویژه، با مدح پادشاه یا حاکم و وزیر، که بخش زیادی از پیشینۀ شعر فارسی را به خود اختصاص داده بود، مخالف بودند. در این مقاله با استناد به نمونه‌هایی از مخالفت آنان با شعر، چرایی این مخالفت با کمک نظریات تحلیل گفتمان بررسی و تحلیل خواهد شد. در...
[ 5 ] - بی‌نظمی زمانی در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی
منظومۀ خسرو و شیرین نظامی، پس از مخزنالاسرار سروده شده و در واقع دومین منظومۀ نظامی است. این منظومه، یکی از منظومههای فاخر ادب فارسی است که بعد از نظامی، شاعران زیادی به نظیرهگویی و استقبال آن روی آوردند. بررسی عنصر زمان روایی در این اثر و نشان دادن چگونگی بهرۀ نظامی از آن در خلق داستان، میتواند روشنگر مباحث زیادی باشد و تفاوت او را در چگونگی روایت داستان با شاعران پس از او روشن و مبرهن ساز...
[ 6 ] - معرفی روش‌های مبتنی بر خطابه باستان در نقد رتوریکی کتاب مقدس و بررسی چالش‌های به کارگیری آنها در مطالعات نامه به عبرانیان
نقد رتوریکی در چند دهه اخیر به عنوان روشی برای ارزیابی نامه‌های کتاب مقدس شناخته شده‌است و منتقدان بسیاری از این رویکرد انتقادی برای مطالعه نامه‌های مسیحی بهره گرفته‌اند. به‌غیر از ساختار ارتباطی نامه‌ها -که طبعاً برای تحلیل رتوریکی مناسب است- علت دیگر کاربست نقد رتوریکی برای بررسی نامه‌ها آن است که به نظر می‌رسد نامه‌های مسیحی در شیوه نگارش تحت تأثیر قوانین خطابه باستان بوده‌اند. امروزه برخی از...
[ 7 ] - حسامالدین چلبی: مرید مرادپرور بررسی نوع رابطة حسامالدین چلبی و تأثیر شخصیت او بر سیر رشد مولانا
مولانا در سیر رشد خود همواره یار و همدمی در کنار خود داشته است. هریک از این همدمان، نقش خاص و متفاوتی در تعالی و تربیت او داشته‌اند. در مثنوی، نقش حسامالدین، آخرین همراه مولانا، با ستایشهای اغراق‌آمیز مولوی همراه میشود؛ به همین سبب شناخت چگونگی نقش چلبی در ارتقای روحی مولوی دشواری‌هایی دارد. در این مقاله با توجه به آثار مولانا و زندگی‌نامه‌های او، می‌توان دریافت که حسامالدین با قابلیتهای ف...
[ 8 ] - اقتضای حال، زبان رمزی و تأویل شعر عرفانی
این مقاله در پی تبیین کیفیت درک معنی سخن و عواملی است که درک مشترک معنی را دچار اختلال می‌کند. به نظر نویسنده علّت اختلال در فرآیند ادراک معنی سخن، یا فاقدِ مصداقِ تجربی بودن سخن است که این وضع ناشی از پیدا نکردن مدلولی قابل قبول در حیطه تجربه بنابر معنای زبان شناختی ثابت و همیشگی سخن است و یا برای معنی زبان شناختی سخن می‌توان مصداقی تجربی پیدا کرد؛ اما بافتِ بیرونیِ حاکم بر سخن مانع قبول مصداقِ نا...
[ 9 ] - معرفت روحانی و رمزهای هندسی (مستخرج از رساله دکتری: تأویل رمزهای هندسی در فرهنگ و هنر اسلامی ایران)
موضوع این مقاله ارائه تبیینی جامع از هندسه و رمزهای هندسی و نسبت آنها با معارف باطنی و روحانی؛ بویژه اصل «توحید» در فرهنگ و هنر اسلامی است. این مقاله به سه مبحث مرتبط به هم می پردازد. ابتدا هندسه و نسبت آن با تناظر میان عوالم سه گانه هستی «عالم عقول، عالم خیال مطلق، عالم ماده » مورد بررسی قرار می گیرد. در آراء بدست آمده از فیثاغوریان، افلاطون، ابن سینا، ابوریحان بیرونی و رنه گنون، هندسه با زبا...
[ 10 ] - خواب و رؤیا در اندیشه مولوی
خواب و رؤیا، جایگاهی مهم در دین اسلام دارد. وحی، در اوایل بعثت پیامبر(ص) به واسطه رؤیای صادقه بوده است. نویسندگان اولیه اسلامی توجه خاصّی به خواب و تعبیر آن داشته و نوعی ادبیات غنی در این باب به وجود آورده‌اند. عرفا و صوفیه، نسبت به اعتقادات و پیش فرض‌هایی که علمای اسلامی در کتابهای تعبیر خواب آورده‌اند، آشنایی داشته و از آن پیروی کرده‌اند؛ اما برای آنها رؤیای صادقه اهمیت خاصی داشته و به واسطه آ...
[ 11 ] - تخیل هنری و نمودهای آن در آثار عطار
این مقاله پس از اشاره‌ای به نظریه کولریج درباره تخیل هنری، با توجه به سه قوه یا حواس باطنی که قدما از فلاسفه و پزشکان عقیده داشتند جایگاه آنها در سر است و امر ادراک به یاری آنها تکمیل میشود، سعی دارد به تخیل هنری از نظرگاهی تازه بنگرد. این سه حس باطنی عبارتند از: خیال که خزانه صورت‌های ادراک شده به وسیله حواس ظاهری است و حافظه که خزانه معانی جزیی است. متخیله قوه سوم است که از یک طرف به حافظه و...
[ 12 ] - بررسی دلایل تغییر گرایش‌های نقد رتوریکی کتاب مقدس از سبک‌شناسی تا مطالعات میان‌رشته‌ای
نامه‌های مسیحی مانند نامه به عبرانیان (Letter to the Hebrews) و نامه به غلاطیان (Epistle to the Galatians) از جمله متونی هستند که برای تحلیل و بررسی آنها روش‌های مختلفی به کار گرفته شده است. در نقد رتوریکی کتاب مقدس نیز پژوهشندگان برای تحلیل چنین نامه‌هایی روش‌های مختلفی به کار گرفته‌اند. در نتیجه نقد رتوریکی در چند دهة اخیر به عنوان شیوه‌ای برای ارزیابی نامه‌های کتاب مقدس شناخته شده است. در ای...
[ 13 ] - تصحیح چند بیت از دیوان منوچهری
منوچهری دامغانی از سرایندگان به‌نامِ سدة پنجم هجری است که تاکنون تصحیحاتی چند از دیوان او در ایران و خارج از ایران انجام شده است، امّا همچنان شناخته‌ترین و مهم‌ترین تصحیح از دیوان وی، تصحیح محمّد دبیرسیاقی است که برای نخستین‌بار در سال 1326ش به چاپ رسید و در چاپ‌های بعدی بارها ویرایش شد. ازآنجاکه دست‌نویس کهنی از دیوان منوچهری برجای نمانده است و همچنین بهسبب سبک ویژة منوچهری در سرودن اشعار که در ...
[ 14 ] - واسازی ساختار مرحلة آغازین داستان آفرینش براساس نقش دوگانه ها (تطبیق متون قرآن، تورات، بندهش و گزیده های زادسپرم)
«دوگانهها» در انتقال معنای روایات همواره نقشی اساسی دارند و معنا از طریق ساختار این «دوگانهها» و تعاملاتشان ایجاد و منتقل میشود. برخی ساختارگرایان بر این باورند که همة روایات بر پایة ساختاری ثابت از «دوگانهها» استوار هستند. این پژوهش، روایات مربوط به «آفرینش» در متون بندهش، زادسپرم، قرآن و تورات را بر اساس نقش دوگانهها انطباق داده تا از این طریق ساختار بنیادین آن را مشخص کند. با این هدف، ...
نویسندگان همکار