رضا اکبریان
استاد گروه فلسفه دانشگاه تربیت مدرس
[ 1 ] - تمایز «وجود» و «موجود» در چارچوب نظریۀ دلالت غیرمستقیم (با تکیه بر آرای ملاصدرا و علامه طباطبایی)
این مقاله در چارچوب نظریة دلالت غیرمستقیم به تفاوتهای «وجود» و «موجود» میپردازد و در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که آیا گزارۀ «وجود موجود است» گزارهای تحلیلی است. در این بررسی مشخص میشود که در سطح واژگان، هیچ یک از دو واژۀ «وجود» و «موجود» شامل مفهومی زائد نسبت به دیگری نیست. همچنین زمانی که مدلول اسمی «وجود» مد نظر است، مدلولات دو واژة «وجود» و «موجود» با یکدیگر اینهمان هستند. اما م...
[ 2 ] - تبیین وجودشناختی «حمل» از نظر ملاصدرا و علامه طباطبایی
ملاصدرا چگونگی «حمل» در عالم واقع را بر اساس نظریۀ شمول و انبساط وجودی توضیح میدهد. مطابق با این نظریه، وجود منبسط واحدْ جهت اتحاد، و مراتب این وجودْ جهت تغایر موضوع و محمول را فراهم میکنند و میان موضوع و محمول نوعی رابطۀ علیت برقرار است. اما از آنجا که این نظریه در ساختار فلسفی علامه طباطبایی پذیرفته نیست، چگونگی «حمل» نزد ایشان بر مبنای نظریۀ حدود و قیود وجودی تبیین میشود. بر این اساس، این ...
[ 3 ] - «شیء فینفسه» و «پدیدار» در نظر کانت و علامه طباطبایی
این مقاله در تلاش است تا به این مسأله پاسخ گوید که شیء فینفسه، پدیدار، و ارتباط میان این دو در فلسفۀ کانت و علامه طباطبایی چگونه تبیین میشوند و دیدگاه علامه طباطبایی چگونه میتواند چالشهای موجود در فلسفۀ کانت را پاسخ دهد؟ در این تحقیق مشخص میشود که کانت با اقرار به نوعی ارتباط ضروری میان ذات معقول و پدیدار، پذیرش وجود ذوات معقول را امری اجتنابناپذیر میداند اما بیان میکند که ذات معقول یا ...
[ 4 ] - ملاک تمایز مجرد از مادی در فلسفه أفلوطین و ملاصدرا
مجرد دارای اقسامی است. عقل و نفس دو قسم مشهور مجردات هستند. در فلسفه أفلوطین أحد، و موجود مستقل و مطلق در فلسفه ملاصدرا، نیز مجردند. علاوه بر این سه قسم، نوعی دیگر از مجرد به نام مجرد مثالی در فلسفه اسلامی مطرح است. مجردات در دیدگاه أفلوطین و ملاصدرا ویژگیهایی متمایز از مادیات دارند. در مجردات احکامی مثل وجود، وحدت، علیت و علم غلبه دارد و عوارض مادی مانند ماده، حرکت، زمان و مکان از آنها سلب می...
[ 5 ] - نحوهی اتصاف ذات الهی به صفات کمالی از دیدگاه علامه طباطبایی
علامه طباطبایی در آثار خود، دیدگاههای متفاوتی دربارهی نحوهی اتصاف ذات الهی به صفات کمالی دارد: الف) عینیتِ صفات با یکدیگر و با ذات الهی، ب) عینیت یک طرفه، ج) عینیت مفهومی و مصداقی ذات الهی با صفات. چنین بهنظر میرسد که این سه دیدگاه بر مبانیِ متفاوت و در طول یکدیگر استوار است. هر دیدگاه با حفظ موضوع و مبانیاش تحقق داشته و دیدگاههای دیگر را نیز نقض نمیکند. در دیدگاه نخست، عینیت دوطرفهی صف...
[ 6 ] - عقلانیت ازنظر آگوستین و ملاصدرا
قدیس آگوستین(354-430 م) از بزرگان الهیات مسیحی در غرب و ملاصدرا(1571-1641 م) از متفکران فلسفهی اسلامی در شرق، گرچه در دو زمینهی فکری مختلف اندیشیده و به تعاریف مختلفی از عقلانیت دست یافتهاند، اما هر دو درمقام تعیین مصداق،عقلانیت را اصطلاحی جامع با کاربردی تشکیکی دانستهاند که در سطوح مختلفی از یقین، تأمینکنندهی اعتبار علوم کاربردی، نظری و مکاشفهای است. طی این مقاله به بررسی تعاریف مختلف آ...
[ 7 ] - برهان صدیقین در فلسفة ملاصدرا و مقایسة آن با برهان وجودی آنسلم و دکارت
در تاریخ فلسفه، برهان صدیقین به عنوان راهی که در آن خدا با خدا شناخته میشود و عالم و صفات آن در راهیابی به معرفت الهی واسطه قرار نمیگیرد، موقعیت ممتازی در میان براهین اثبات وجود خدا دارد. ریشة این برهان را باید درآیات قرانی و تعالیم امامان شیعه جست. در این برهان تلاش میشود تا از طریق تأمل در نفس وجود و بررسی احکام ضروری آن، وجود واجب اثبات و در پرتو آن، وجود سایر موجودات تبیین شود. ابنسینا...
[ 8 ] - رویکرد علامه طباطبایی به مسئلة نسبیّت معرفت
هویت تحوّلی، پیوستگی درونی، وابستگی بیرونی و محدودیتهای روشی، چهار عامل اصلی نسبیت معرفت هستند. از نظر علامه طباطبایی، نسبیت معرفت با حقیقت علم و معرفت (واقعنمایی) سازگار نیست و سخن نسبیگرایان در تحلیل نهایی به سخن سوفسطائیان و انکار علم کشیده میشود. ازآنجاکه علامه بر فلسفه بهمثابة ابزار گفتگوی عقلی میان همة انسانها تأکید داشته و نقش برجستهای برای حس در فرآیند شناخت قائل هستند، نظریة معرف...
[ 9 ] - تعابیر متفاوت از «ماهیت» نزد ملاصدرا و علامه طباطبایی و تأثیر آن بر بداهت نظریه اصالت وجود
این مقاله در تلاش است ضمن واکاوی تفاوت تعبیر ملاصدرا و علامه طباطبایی از «ماهیت»، تأثیر این تفاوت را در نظریۀ اصالت وجود و بداهت آن بازشناسی کند. تعابیر دوگانهای از «ماهیت» در آثار ملاصدرا وجود دارد. اما به نظر میرسد تعبیری که در آن واقعیت، متشکل از وجود (به صورت اولاً و بالذات) و ماهیت (به صورت ثانیاً و بالعرض) است، با ساختار فلسفی ملاصدرا سازگاری بیشتری دارد. اما در نظر علامه طباطبایی، واقعیت...
[ 10 ] - نقد مبنای مابعدالطبیعی خودگرایی اخلاقی برمبنای تشخص از نگاه صدرا
خودگرایی اخلاقی نظریهای مربوط به اخلاق هنجاری است. ایدة اصلی این نظریه، از نظر «این رند»، رماننویس، و فیلسوف غیر دانشگاهی امریکایی این است که هر شخص باید منحصراً به دنبال منافع خودش باشد. ایدة دیگر وی این است که عینیتگرایی، به معنای مورد نظر رند، در مابعدالطبیعه و معرفتشناسی، مستلزم خودگرایی اخلاقی در حوزة اخلاق است. وی با تأکید بر اینکه که هرچیزی در جهان خارج جزئی و خاص است و ما در خارج کلی...
[ 11 ] - تحلیلی مفهومی از روش "تبیین" و کاربرد آن در تربیت اخلاقی با تاکید بر تفسیر المیزان
تربیت اخلاقی بخش های مختلفی هم چون، ارتقای معرفتی، تعالی عاطفی- انگیزشی، تقویت اراده و شکل دهی ملکات فاضله اخلاقی دارد. در این میان، تحکیم مبانی معرفتی از جایگاه پایه ای برخوردار است و اصلاح سایر مولفه ها نیز بدون اصلاح شناخت های متربی امکان پذیر نمی باشد. برای معرفت بخشی کارآمدتر متربیان، می توان از روش قرآن برای تعلیم و تفهیم مطالب بهره جست؛ روشی که می توان آن را، روش "تبیین" نامید. این پژوه...
[ 12 ] - نظریة تمثیل ـ تأویل در اندیشة فارابی بهمثابة ابزاری زبانی برای پیوند دین و فلسفه
دیدگاه فارابی دربارة پیوند دین و فلسفه را میتوان در دو مقام پدیداری، و فهم مورد بررسی قرار داد؛ نسبت دین و فلسفه در مقام پدیداری از حیثیات مختلفی تشکیل شده است که در برخی دین و فلسفه واحد هستند و در برخی دیگر فلسفه مقدم بر دین است. در این مقام دین و فلسفه از حیث منشأ، فاعل شناسا و مسائل واحد هستند، اما فلسفه از حیث زبان و زمان بر دین مقدم است. بر اساس گذار فارابی از رویکردی طبیعی به رویکردی وح...
[ 13 ] - حل مشکل گناه ذاتی بر مبنای دو اصل «ایمان» و «لطف» در نظام فکری آگوستین
یکی از اساسیترین مسائل آگوستین در طول حیات فکریاش، یافتن پاسخ این مسئله است که چه چیز وصول بشر به حکمت حقیقی و سعادت را این چنین دشوار و در مواردی غیر ممکن ساخته است. پاسخ وی را میتوان در یک کلمه خلاصه کرد: «گناه». به همین جهت او درصدد برمیآید تا با ارائة دو اصل بنیاد، ایمان و لطف، مشکل گناه را در بشر حل کند تا مسیر دستیابی به حقیقت را بر وی هموار سازد. اما باور او به «گناه ذاتی» که مبنایی...
[ 14 ] - نظریة تنزیل- تأویل در اندیشة صدرالمتألهین؛ مقدمهای بر فلسفة دینی
دیدگاه صدرالمتألهین دربارة پیوند دین و فلسفه در دو مقام پدیداری و فهم قابل رهگیری است. نسبت دین و فلسفه در مقام تنزیل و پدیداری از حیثیات مختلفی نظیر حیث منشأ، فاعلشناسا، روش، مسائل، زبان و زمان بررسی میشود. در این نظریه، دین و فلسفه در اصل روش و مسائل متحدند، اما از جهت مرتبه نسبت به یکدیگر تفاضل دارند. نتیجة این تفاضل در نسبت زبانی و زمانی دین و فلسفه نمایان میشود؛ به طوری که، زبان دین علا...
[ 15 ] - بررسی تطبیقی دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در باب سلوک عرفانی
در این مقاله سعی بر آن است تا به مسئلة سلوک عرفانی در تفکر فلسفی ملاصدرا و علامه طباطبایی بپردازیم. مهمترین هدف پژوهش حاضر این است که نشان دهد که نوآوریهای علامه طباطبایی در این مسئله، بر اساس مبانی نظری فلسفة او، چه بوده است. ملاصدرا اسفار اربعة خود را بر اساس آموزههای عرفانی ابنعربی، بهخصوص سفرهای چهارگانة انسان برای سلوک در حقایق الهی تنظیم میکند و تلاش دارد تفسیری فلسفی از سلوک عرفان...
[ 16 ] - بررسی نسبت میان حرکت اشتدادی جوهری و حرکت یکنواخت در فضا
یکی از مباحث مهم پیرامون حرکت در جوهر طبیعت، نظریة اشتدادی بودن این حرکت است که از سوی اندیشمندان، تفاسیر متعدد برای آن بیان شده است. لکن تطبیق حرکت اشتدادی جوهری با حرکت یکنواخت در دو مقوله أین و وضع -که در تعبیر رایج امروز میتوان از آن به حرکت یکنواخت در فضا یاد کرد – مسأله و مورد مناقشه است. رویکردهای متفاوتی برای حل و فصل این مسأله تا کنون مطرح شده، اما هیچ کدام موفق به پاسخ نهایی و همه جا...
[ 17 ] - بررسی تقسیمبندی ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی و ریشههای قرآنی آن
بهدلیل میل به جاودانگی داشتن انسان، مسئلۀ مرگ همواره برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا، پایهگذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی، مرگ را جدا شدن روح از بدن مادی میداند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم میکند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر ملاصدرا بررسی کند و با توجه به اهمیت جایگاه آموزههای اسلامی و قرآنی در فلسفۀ اسلامی، ریشههای قرآنی برخی ا...
[ 18 ] - معناشناسی علم الهی از دیدگاه علامه طباطبایی
دیدگاهِ غالبِ علامه طباطبایی در معناشناسی صفات الهی و از جمله علم الهی، دیدگاه " اصلِ معنا"ست. اما این نظریه به عنوان مبنایِ معناشناختی در فلسفه ی علامه، با مبنای معناشناختی دیگری در فلسفه ی ایشان یعنی قاعده ی سیاق، در تعارض است؛ این مقاله سعی دارد که با تبیین سیاقِ کلام و ارائه ی آن به دیدگاهِ اصل معنا، نواقص این دیدگاه را بیان کند و دیدگاهی را معرفی نماید که در عین توجه به هسته ی معنایی (معنای اولی...
[ 19 ] - برهان تنبیهی از دیدگاه علامه طباطبایی
از دیدگاه علامه طباطبایی وجود خدا، بدیهی اولی است و تمام براهینِ اثباتِ وجود خدا نیز برهان تنبیهی هستند. از جملۀ این براهین، برهان مشهور به صدیقین است که در میان حکمایِ پیشین برای اثبات وجود خداوند بهکار رفته، اما علامه طباطبایی در تقریری بدیع، آن را بهعنوان برهان تنبیهی مطرح کرده است. در این مقاله، سعی میشود که این برهان از جهت تنبیهی بودن تحلیل و نقد شود؛ از آنجا که این برهان بهطور کامل، وا...
[ 20 ] - An analytical on the gap between theory and action in Allamah Tabatabaei
The gap between theory and ethical action is known an important problem in ethics and education. Analyzing the relationship between theory and ethical action and deciding the elements having to do with optional actions of human and their interaction, one may perceive the reasons and roots of the gap and, on this basis, improve educational theories to attain the harmony between theory and action...
نویسندگان همکار