احمد عبادی
استادیار دانشگاه اصفهان
[ 1 ] - تأملی روش‌شناختی بر اخذ روی‌آورد کارکردگرایانه در دین‌پژوهی و دین‌آموزی
نگرش کارکردگرایانه به دین که بسط و تطور خود را مرهونِ جامعه‌شناسان دین بوده، رهیافتی است که کشف فواید عملیِ باورهای دینی را هدف خویش قرار میدهد. اقبالِ پژوهشگرانِ دینی و نهادهای فرهنگی به اخذِ این رهیافت در مقامِ مطالعۀ دین عللی دارد که از آن جمله‌اند: آسان‌یاب‌سازیِ تعالیم دینی، جذابیتِ استناد به شواهد علمی و یافته‌های تجربی، غلبۀ نگرشِ تجربی در محافلِ علمی و ادارۀ نهادهای دینی توسط دانش‌آموختگان علوم ...
[ 2 ] - نقد دین‌پژوهی مبتنی بر نظریۀ عمل‌گرای صدق
نظریۀ عمل‌گرای صدق، از جمله نظریه‌های مهم در بابِ مفهوم صدق است. بر اساس این نظریه، «گزارۀ P صادق است، اگر و تنها اگر، گزارۀ P در عمل سودمند باشد». اخذ این نظریه در مطالعۀ دینی، فضای فکری مستقل و متفاوتی را در گستره‌های گوناگونِ دین‌پژوهی پدید می‌آورد. در این نوع دین‌پژوهی، به‌جای بررسی مطابقت یا عدمِ مطابقتِ تعالیم و گزاره‌های دینی با واقعیت، آثار محسوس و نتایج عملی آنها سنجش و ارزیابی می‌شود. حقا...
[ 3 ] - دلالت سمانتیکی و دلالت تصوّری
نظریۀ دلالت تصوّریِ اصول‌دانان از یک‌سو و دیدگاه فیلسوفان زبان در باب معناداریِ سمانتیکی از سوی دیگر، قابل مطالعۀ تطبیقی است. دلالت تصوّری، انتقال ذهن از لفظ به معنای آن به محض صدور لفظ از گوینده بدون توجّه به قصد و ارادۀ اوست. دلالت تصدیقی، دلالت لفظ بر معنای مقصود گوینده است. سمانتیک تقریباً به نظریۀ دلالت تصوّری نزدیک است؛ زیرا سمانتیک، مطالعۀ معنا به نحو مستقل از متکلّم یا مؤلّف است و پراگماتیک نیز ...
[ 4 ] - بررسی قضایای حقیقیه منطقدانان مسلمان و گزاره‌های قانون‌وار به تقریر نِلسون گودمَن
غرض از نگارش مقاله حاضر، انجام مطالعه ای تطبیقی میان آرای منطق دانان مسلمان در خصوص قضیّه حقیقیّه از یک سو و دیدگاه نِلسون گودمَن در باب گزاره های قانون وار از سوی دیگر می باشد. از این رو، ابتدا تحلیل منطق دانان مسلمان از مفاد قضیّه حقیقیّه و نیز نظر گودمَن در مورد گزاره های قانون وار را تقریر می‌کنیم و سپس با اخذ رویآوردی تطبیقی به تبیین مواضع خلاف و وفاق این دو دیدگاه می پردازیم. از این رهگذر روشن ...
[ 5 ] - تطوّر تاریخی قضایای ثلاث
خونجی و پیروان وی، با اثرپذیری از فخر رازی، قضیه محصور را به دو قسم حقیقی و خارجی تقسیم کردهاند. ابهری قسم سومی را تحت عنوان «ذهنی» به دو قسم پیش‌گفته اضافه می‌کند. خواجه طوسی و پیروان وی با طرح دیدگاه رقیب به ردّ دیدگاه خونجی می‌پردازند. تحلیل و تبیین تطوّر تاریخی طبقه بندی گزاره حملی به حقیقی، خارجی، و ذهنی مسئله تحقیق حاضر است. در پرتو تحلیل و تبیین تاریخی این تقسیم‌بندی، روشن می شود که در ا...
[ 6 ] - ترسیم الگوی روش‌شناختیِ مطالعه دینی بر مبنای مفهوم‌شناسیِ «روی‌آورد»، «روش» و «پارادایم»
«روی‌آورد»، «روش» و «پارادایم» اصطلاحاتی هستند که از فلسفه علم واردِ روش‌شناسیِ دین‌پژوهی شده‌اند. عدم توجه به مفهوم‌شناسی، مصداق‌یابی و حتی ترجمه این واژگان، موجب نوعی آشفتگی در روش‌شناسی دین‌پژوهی گشته است؛ بهنحوی که این تعابیر گاه به صورت مترادف، گاه با معانی مختلف و گاه به جای یکدی...
[ 7 ] - نقش خواجه نصیر‌طوسی در تعامل پارادایم‌های سه‌گانه فلسفه اسلامی
غرض از نگارش نوشتار حاضر، مطالعه و بررسی جایگاه خواجه نصیرالدین طوسی در ظهور، رشد و بالندگی پارادایم‌های سه‌گانه فلسفه اسلامی یعنی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه است؛ از این‌رو، ابتدا ضمن ارائه توضیحات مختصری درباره مفهوم واژه «پارادایم» و سه مکتب فلسفی مذکور، بر معنای مختار از این واژه استوار می شود و سپس نقش خواجه نصیر طوسی در تطوّر این سه پارادایم تحلیل خواهد شد. نگارنده بر این باور است که خواجه...
[ 8 ] - فعل گفتاری نزد منطقدانان مسلمان
برخی از فیلسوفان زبان معتقدند که گاه عبارات زبانی با آن‌که از ساختار خبری برخوردارند، اما صدق و کذب نمی‌پذیرند، زیرا قصد گوینده از بیان آنها نه توصیف، بلکه انجام یک فعل است. چنین جملاتی را افعال گفتاری می‌خوانند. پیش از این، منطقدانان مسلمان نیز به این مسئله توجه کردهاند. آنان این موضوع را با عنوان «انشای اخبارنُما» به بحث گذاشته‌اند. انشای اخبارنُما در مواضع گوناگونی مطرح شده است. نقد ملاک...
[ 9 ] - تجربه دینی و گوهر‌انگاریِ آن از منظر غزالی و ویلیام جیمز
تجربه دینی، یکی از مهم‌ترین مسائل دین‌پژوهی در سدّه‌های اخیر است. در باب این مسئله، ویلیام جیمز دین را تأثیرات، احساسات و رویداد‌هایی می‌داند که برای هر انسانی در عالم تنهایی رخ میدهد و احساسات را مقوّم ذاتیِ دین می‌داند. از دیدگاه او، تجربه دینی گوهر دین است؛ به این معنا که حقیقت دین، احساسات و عواطفی است که در انسان، هنگام رویارویی با حقیقت غایی پدید می‌آید و امور دیگر مانند عقاید، اعمال و منا...
[ 10 ] - ابن سینا و اخذ رهیافت سمانتیکی و پراگماتیکی در تعریف جمله‌ی خبری
ابن‌سینا دو تعریف متمایز برای جمله‌ی خبری ارائه میدهد. یکی در الشفاء: «قضیه عبارتی است که دارای صدق یا کذب است» و دیگری در الإشارات: «ترکیب خبری آن است که گوینده‌ی آن را بتوان در آنچه می‌گوید، صادق یا کاذب دانست». بنابر یک تفسیر، این دو تعریف دو ملاک تمایز برای جمله‌ی خبری است، که هرکدام به فضای معناداریِ مستقلّی تعلّق دارد. تعریف نخست مبتنی بر فضای سمانتیکال است، که بر اساس آن، جمله‌ی خبری به‌تن...
[ 11 ] - تحلیل منطقی قضایای ثلاث
غرض از نگارش نوشتار حاضر، ارائه‌ی تحلیلی مستدلّ و مستند از دو طبقه‌بندی مهم منطقی است؛ یکی تقسیم قضیه‌ی مسوّره به حقیقیه و خارجیه و دیگری تقسیم قضیه‌ی حملیّه‌ی موجبه به حقیقیه، خارجیه و ذهنیه. تداخل این دو طبقه‌بندی به دلیل اشتراک در عنوان، در طول تاریخ موجب بروز اشکالات و ابهامات متعددی در فهم علمشناسی قدما شده است. در پژوهش حاضر، با اشراف بر تطوّر تاریخی هر دو طبقه‌بندی و با اخذ رویآوردی منطقی ...
[ 12 ] - تأملی روش‌شناختی در تعیّن معرفتی پدیدارشناسی دین
امروزه پدیدارشناسی دین، نزد بسیاری از دین‌پژوهان مقبول افتاده است. این روی‌آورد تحت تأثیر پدیدارشناسی هوسرل، وارد گستره دین‌پژوهی شد. مؤلفه‌های بنیادینِ پدیدارشناسی دین عبارتند از: توصیف پدیدارهای دینی به‌صورت صرف و عاری از تبیین، تمرکز بر حیث التفاتیِ نهفته در پدیدارهای دینی، مقابله با تحویلی‌نگری، تعلیقِ همه پیش‌فرض‌ها و پیش‌دانسته‌ها و تلاش برای شهود ذاتِ دین. پدایدرشناسی دین، فاقدِ همه ابعاد یک ...
[ 13 ] - تحلیل و نقد تمایز گردآوری/ داوری در روش‌شناسی علم دینی
یکی از دیدگاه‌ها در باب علم دینی، کاربست تمایز میان مقام گردآوری و مقام داوری در این مسئله است. در این دیدگاه، مقام گردآوری فرایندی است که محقق از طریق آن به فرضیه‌های جدید می‌رسد و در مقام داوری، درستی آن فرضیه مورد ارزیابی و سنجش قرار میگیرد. این تمایز در جهت ارائه راه‌حلی درخصوص استفاده از پیش‌زمینه‌ها‌ی نظری در فرایندهای علمی از سوی برخی فیلسوفان علم تجربی مطرح شد. تحت تأثیر آرای فیلسوفان...
[ 14 ] - نوخاستگی زبان و جوهریت ذهن/ نفس
در دهه‌های اخیر موج فکری جدیدی در نظریه‌پردازی‌های فلسفی-علمی با غلبه بر ماده‌انگاری فروکاهش‌گرا و حتی فیزیکالیسم غیرفروکاهش‌گرا به نام نوخاسته‌گرایی ایجاد شده است. نوخاسته‌گرایی، دیدگاهی تکامل‌گرایانه، سیستمی و سلسله مراتبی است و بر اساس آن، کل واجد ویژگی‌ها و خصوصیاتی می‌گردد که اجزا فاقد آن هستند. نوخاسته‌گرایی طیف‌های متعددی دارد که رایج‌ترین آن در مسائل ذهن و...
[ 15 ] - رایشنباخ و گذار از تألیفیِ پیشین به پیشینِ نسبی‌شده
هانس رایشنباخ در نظریۀ نسبیت و معرفت پیشین (1920) و پیدایش فلسفۀ علمی (1951) از احکام تألیفی پیشینِ کانت دو برداشت یا خوانش متضاد دارد. کتاب نخست، خواستار بازاندیشی تألیفی پیشین از طریق نظریۀ نسبیت، اما اثر دوم، به دنبال ردّ این احکام است. رایشنباخ در 1920، با تفکیک میان اصول موضوعۀ ارتباط و اصول موضوعۀ هماهنگی، دو برداشت متفاوت از امر پیشین کانت ارائه نمود: 1. ضروری و غیرقابل تجدیدنظر، 2. سازند...
[ 16 ] - «واقعگرایی خلاق» و نقش آن در علم
بیشتر نظریه‌های علمیِ موفق با واقعگرایی خلّاق آمیختهاند و دارای مؤلفه‌های اصلی این رهیافتاند؛ یعنی آنها به لحاظ ساختاری با مسائل و مفاهیم واقعگرایانه مرتبط هستند و درعینحال الهامبخشِ تخیلاند، بدون اینکه برآمده از توهم یا مستقل از اصول تثبیت‌شدۀ پیشین باشند. این مقاله در صدد است که بر مبنای الگوهای نظری و با روش تحلیلی و کتابخانه‌ای، تحلیلی بر رویکرد واقعگرایی خلّاق به عنوان بخشی از فراین...
نویسندگان همکار