علیرضا شجاعی زند
هیت علمی دانشگاه تربیت مدرس
[ 1 ] - گشایش های نظری در مطالعات جامعه شناختی دین
حقایق در صورت نیل، تغییر ناپذیرند؛ اما نظریات معطوف به آنها در معرض تحولات دائمی قرار دارند. بررسی گونه گونی نظریات جامعه شناسانه درباره دین و مرحله شناسی از تحولات پدید آمده در آنها، موضوع و محور اصلی این مقاله است و تلاش شده است تا با واکاوی مشخصات و ممیزات هر مرحله و نقصان های موجود در هر رهیافت، شرایط و ملزومات ارتقا به مرحله بعدی نظریه پردازی که دیر یا زود و خواه ناخواه فرا خواهد رسید بیان...
[ 2 ] - دین و پدیده جهانی
. مفاهیم در حوزه علوم انسانی، بنیادی ترین عنصر و کوچک ترین جزء تشکیل دهنده نظریاتند و در عین حال، آسیب زاترین بخش، به سبب احتمال بد فهمی های فراوان و دامن زدن به مجادلات بی سرانجام؛ خصوصاً اگر آن موضوع، در آوان شکل گیری و نظریه پردازی باشد و هنوز مجال کافی برای جرح و اصلاح و شرح و ایضاح مفاهیم اصلی خویش را نیافته باشد. این معضل، هنگامی پیچیده تر می شود که مسئله سهل انگاری در ترجمه متون نظری و ب...
[ 3 ] - احیا و اصلاح مقایسة رویکرد دینی شیخ، میرزا و امام(س)
در این مقاله تعبیر متفاوتی از نواندیشی دینی ارائه‌شده که فاقد وجه پارادکسیکال است و مستلزم هیچ عدول و تنازلی از «دین» و انصراف از «نوگرایی» هم نیست. این تعبیر از نواندیشی دینی را می‌توان از ترکیب دو پدیدة فکری ـ اجتماعی رایج در ادیان جهانی مدعی خاتمیت، یعنی «احیا» و «اصلاح» دینی به‌دست آورد. مقاله پس از واکاوی و تشریح این مفاهیم، به سراغ سه شخصیت دینی آشنا در تاریخ معاصر ایران می‌رود تا ...
[ 4 ] - خاتمة انقلاب
اعلان«خاتمة انقلاب» و آغاز نظام، جلب نمودن توجهات به‌سوی واقعیتِ محقَّقی است که با تمام قطعیت‌هایش، کمتر بدان اذعان شده است؛ در حالی که عطف توجه و اذعان بدان، تأثیرات شایانی در نگاه به واقعیت‌های جاری و عمل در آن خواهد داشت. سردرگمی در این باب که جامعة ایران همچنان در «انقلاب» به‌سر می‌برد و یا آن را پشت سرگذارده و وارد مرحلة «نظام» شده است، تنها دامن...
[ 5 ] - امتناع دمکراسی در جوامع پسا انقلابی
رویکرد نظری مخالف انقلاب، تحت تأثیر اوج‌گیری گفتمان دمکراسی‌خواهی در دهه‌های اخیر، بر شدت مخالفت‌هایش افزوده است و آن را علاوه بر عقیم‌بودن انقلاب‌ها در نیل به آزادی، به عدم امکان تحقق دمکراسی در جوامع پساانقلابی نیز استناد میدهد. این مقال از طریق نقد و محاجة بیرونی، به دنبال واکاوی علل و زمینه‌های شکلگیری این تلقی در نسبت انقلاب و دمکراسی است و با نقد درونی، وجود ناسازی ادعاشده میان آن ...
[ 6 ] - بازخوانی «نقش دین در توسعه» با نظر به اغراض تشکیل حکومت اسلامی
این مقاله به دنبال نشان دادن لزوم عطف توجه به نقش و جایگاه دین در الگوی توسعة جمهوری اسلامی است و آن را از مسیر تأمل در اغراض تشکیل حکومت اسلامی دنبال میکند. این کار در گام نخست با تفکیک میان جنبه‌های مختلف بحث «دین و توسعه» و در گام دوم با طرح و رفع تردیدهای واردشده به نقش‌آفرینی دین در توسعه انجام می‌گیرد. «نگرش دین به توسعه»، «تأثیر توسعه بر دین» و «نقش دین در توسعه»عناوین جد...
[ 7 ] - قابلیتهای تحلیل گفتمان در بررسی پدیده‌های فرهنگی ـ اندیشه‌ای (با تأکید بر گفتمان هژمونیک شده در انقلاب اسلامی)
در پژوهش حاضر تلاش شده تا دلایل ظهور و گسترش تحلیل گفتمان و قابلیتهای آن در قیاس با سایر رویکردها، با استناد به تصریحات محققین، استنباطهای منطقی و مرور یک مطالعة موردی دربارة گفتمان هژمونیک شده در انقلاب اسلامی، یعنی اصولگرایی شیعی در ایران، مورد مداقّه قرار گیرد. به نظر‌می‌رسد عواملی چون اهمیت یافتن فرهنگ و سیاست، رونق جامعه‌شناسی معرفت، چرخش زبانی و اقبال به زبان‌شناسی از یک‌سو و نقصان رو...
[ 8 ] - بررسی جامعه شناختی عوامل موثر بر تغییردین از اسلام به مسیحیت
پژوهش حاضر با هدف شناخت عوامل موثر بر تغییردین از اسلام به مسیحیت شکل گرفت و به این پرسش‌ها می‌پردازد که چرا تغییردین از اسلام به مسیحیت در ایران رخ میدهد و فرایند تغییردین چگونه اتفاق می‌افتد. پژوهش به روش کیفی و با استفاده از تکنیک‌های مصاحبه عمیق و مشاهده، تغییردین را در 21 نمونه بررسی میکند. گرچه استراتژی نمونه‌گیری بر معیار سهولت دسترسی و دسترسی به نمونه‌ها به روش گلوله برفی بوده است، ام...
[ 9 ] - توسعه و جامعة آرمانی
چکیده توسعه یعنی حرکت اجتماعی به سوی مطلوبیت‌ها؛ به همین رو نمی‌توان آن را بدون ورود به بحث اهداف و آرمان‌ها دنبال کرد. یکی از مفاهیم و قالب‌های مطرح در اندیشه‌های اجتماعی سَلَف، جامعة آرمانی بوده که در علوم اجتماعی جدید کمتر بدان پرداخته شده است. پرداختنِ به موضوع توسعه، آن هم با انگیزة رسیدن به الگوهای بومی، این اجازه و فرصت را به ما میدهد تا با نوعی سنت‌شکنی به سراغ آن سنت فکری برویم و منظور...
[ 10 ] - بررسی رابطه جهانی شدن فرهنگی و عرفی شدن فردی با تأکید بر نقش عوامل زمینه ای
چکیده مروری بر نظریه های عرفی شدن نشان میدهد که این تئوری ها کمتر به تأثیر مناسبات فزاینده جهانی بر عرفی‌شدن مردم جهان پرداخته اند. با توجه به این مطلب، این مقاله کوشیده است رابطه جهانی شدن فرهنگی و عرفی شدن مردم کشورهای جهان را با توجه به متغیرهای زمینه ای اثرگذار بر این رابطه مورد بررسی قرار دهد. این متغیرهای زمینه ای عبارت‌اند از: سنت های مذهبی غیر اسلامی، سطح توسعه‌یافتگی، تنوعات قومی، زبا...
[ 11 ] - تبارشناسی «تجربه دینی» در مطالعات دینداری
تجربه دینی به‌عنوان یکی از موضوعات مورد توجه دین‌پژوهان، پیشینه کلامی و زمینه‌های اجتماعی روشنی در غرب و مسیحیت دارد و روند فزونی گرفتنِ توجهات به آن نیز کاملاً قابل درک و ردیابی است. اما نضج و نمو آن در ایران همچون بسیاری مفاهیم و مقولات دیگر، از روند طبیعی برخوردار نبوده، بلکه از طریق تأملات صِرف آکادمیک و تبادلات روشنفکرانه به‌وقوع پیوسته است. این مقاله بی‌آنکه قصد ارزشیابیِ کلامی این مفهوم با ن...
[ 12 ] - بررسی روایی در پیمایشهای سنجش دینداری در ایران
روایی،[1] مهم‌ترین ویژگی هر سنجه و تنها جواز استفاده از نتایج یک پژوهش است. زمانی که پژوهش دربارۀ موضوعاتی همچون دینداری باشد، بررسی روایی، اهمیت بیشتری خواهد داشت؛ زیرا این قبیل موضوعات به‌دلیل پیچیدگی و پنهان‌بودگی، در مرحلة جمع‌آوری، ارزیابی و تحلیل نتایج بیشتر در معرض آسیب‌های روشی هستند. با وجود این، به نظر می‌رسد بیشتر مطالعات سنجش دینداری در ایران، دقت لازم را دربارة روایی به کار نبسته‌ا...
[ 13 ] - گونه‌شناسی دینداری جوانان شهر اصفهان
مسأله این پژوهش، تنوع و تکثری است که در مقوله دینداری در زمانه کنونی حادث شده است. این مطالعه با پذیرفتن این پیش‌فرض که دینداری به مثابه امری متنوع، متکثّر و متلوّن، خارج از دوگانه دیندار یا بی‌دین بودن افراد است، به گونه‌شناسی دینداری جوانان شهر اصفهان پرداخته است. بدین منظور، با استفاده از روش ترکیبی (کیفی و کمّی) داده‌های پژوهش جمع‌آوری گردید. نتایج یافته‌های کیفی پژوهش، به شناسایی ...
[ 14 ] - ذات‌انگاری دین
ذات‌انگاری دین، در صدد است تا با انواع رویکردهایی که از موضع ناظر بیرونی و نگاه تحویلی، به درک ناقص و ناتمامی از دین رسیده و دین‌پژوهی را در مسیر ناصوابی قرار داده است به محاجه بپردازد. این تلاش اولاً با واکاوی دقیق مفهومی، و نشان‌دادن تمایز میان «ذات» با «ماهیت» و «حقیقت» و ثانیاً با وارسی مبنا و مدعای مخالفین ذات‌انگاری دین در سه دستة «ملحدان»، «روشنفکران دینی» و «جامعه‌شناسان» و آشکارساختن سه...
[ 15 ] - مطالعه تجربی روند‌های شکلگیری دینداری
مقاله حاضر به آزمون تجربی یک گونه‌شناسی از روند‌های شکلگیری دینداری پرداخته است. به دلیل آنکه هدف پژوهش، بررسی قابلیتهای مفهومی و بررسی امکان سنجش این موضوع و ارزیابی ابزارهای شناسایی بود و قصد تعمیم نتایج آن به جامعه آماری خاصی وجود نداشت از نمونه‌گیری سهمیه‌ای استفاده شد. از یازده مسیری که در مقاله مرجع این پژوهش (شجاعی‌زند، 1391) معرفی شده، تنها سنجش پنج مسیر با روش پیمایش و ابزار پرسش...
[ 16 ] - مدلی برای مطالعه «دین‌گریزی» در ایران
برخی اصطلاحات در عین داشتن کاربرد‌های عامیانه، واجدِ بار معنایی روشن و دقیقی هستند و قابلیت آن را دارند که در بحثهای دقیق علمی نیز بهکار گرفته شوند. در این مقال ضمن تلاش برای بازیابی مفهومی اصطلاح «دین‌گریزی»، نشان داده می‌شود که این تعبیر تا چه حد قادر است منظومه ما را ذیل بحثهای دینداری کامل نماید. دین‌گریزی به‌مثابه مصداقی از تغییرات چهارگانه این حوزه، پدیده‌ای رو به‌گسترش است و لازم ا...
[ 17 ] - نقد و ارزیابیِ «گویه‌‌های بهکار رفته» در پیمایشهای دینداری در ایران
اعتماد به‌‌نتایج و الگوگیری از پیمایشهای دینداری در ایران، مستلزم اطمینان از روایی آنها در سه سطح «مدل»، «سنجه» و «گویه»های آن است. این مقاله با تمرکز بر 12 پیمایشِ شاخص، به‌‌بررسی روایی آنها در سطح سوم پرداخته و آن را نه بر حسب مدعای ایشان در تحصیل روایی؛ بلکه از طریق تامل در فحوای گویه‌‌هایِ بهکار رفته و میزان انطباق آنها با مقصود سنجش، مورد ارزیابی قرار داده است. نتیجه حاصل از این ب...
[ 18 ] - تبیین جامعه‌شناختی فراز و فرودِ درک ایدئولوژیک از دین
دین ایدئولوژیک در فضا و شرایط قبل از انقلاب، در بین روشنفکران دینی جامعه ایران مطرح شد. علی شریعتی به‌عنوان مؤثرترین روشنفکر دینی زمان خویش، ایده اسلام به‌مثابه ایدئولوژی را به‌شکل مؤثر ارائه کرد. نگرش ایدئولوژیک به دین و ضرورت آن اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار جمهوری اسلامی در ایران، مخصوصاً از دهه 60 شمسی به بعد، دستخوش تردید و تنازلاتی جدی گردید و خود به محملی بدل شد برای نقد قدرت ح...
[ 19 ] - مبناگزینی‌های ناگزیر مبناگریزان؛ نقدی بر مقاله «دانشگاه در آئینه تاریخ یا جغرافیا»
مقاله «دانشگاه در آئینه تاریخ یا جغرافیا» تأملی است در فلسفه تعلیم و تربیت که طی آن به وارسی و نقد مبانی معرفتی نظام آموزشی ایران پرداخته است. نظام آموزش عالی در ایران حسب تلقیِ آن مقاله، مبناگرایانه و تاریخی است و لذا مانع رشد ظرفیت‌های فکری کنش‌گران این عرصه، یعنی استاد و دانشجو بوده است و راه درمان آن نیز تغییر و انتقال به گفتمان جغرافیاگرایی است. مقالة حاضر در واقع مروری است بر مقاله...
[ 20 ] - تحویل‌گرایی در مطالعات جامعه‌شناختیِ دین
یکی از پیامد‌های شایع در مطالعات دین که مانع از شناخت درست و دقیقِ تجلیات آن در عرصه‌های فردی و اجتماعی گردیده، تحویل‌گرایی است. شیوع و رواج آن چنان ریشه‌دار و گسترده است که کمتر توجهی را به سوی خود جلب میکند؛ به همین دلیل چندان مورد امعان نظر قرار نمی‌گیرد. از نخستین گام‌های لازم برای کنترل و غلبة بر رویکرد تحویلی، شناسایی و ردیابیِ آن در ادبیات نظری دین‌پژوهی است. «تحویل‌گرایی در مطالعات اجتما...
[ 21 ] - تعاملات میان سیاستهای شهری و زیستِ غیررسمی تهیدستان در فضای شهری: ارائه یک مدل نظری
هدف پژوهش حاضر، ارائه مدلی نظری پیرامون تعاملات سیاستهای شهری و زیستِ غیررسمی تهیدستان در فضای شهری است. در این راستا با مروری بر سنتهای نظری مرتبط با زیستِ غیررسمی تهیدستان و نقد آنها، بر رویکرد بدیلی تأکید میکند که بتواند از دوگانههای رایج رسمی- غیررسمی، ساختار- عاملیت و تهیدستان قهرمان و بحرانآفرین فراتر رود و ابعاد فضایی سیاستهای شهری پیرامون زیستِ غیررسمی تهیدستان را نیز برجسته کند. ای...
[ 22 ] - از دین‌سازی‌هایِ عقل تا دینی‌سازیِ علم
بررسی نسبت عقل و دین و دین و عقل یکی از بحثهای مقدماتی و لازم برای جامعه‌شناسی دین است. نتایج حاصل از آن علاوه بر منظر، بر موضوع‌شناسیِ این شاخه از جامعه‌شناسی نیز تأثیر شایانی خواهد داشت و به دین‌پژوهان و صاحب‌نظران آن کمک خواهد کرد تا موضع صائبی در قبالِ دو مسئله اخیراً مطرح شده، یعنی «دین‌سازی‌های عقل» و «دینی‌سازیِ علم» اتخاذ نمایند و مشی مناسبی را در قبال آنها در پیش گیرند.مقاله پس از...
[ 23 ] - زمینهها و فرایندهای شکلگیری زیست غیررسمی زبالهگردی: مطالعۀ موردی کارگران افغانستانی در تهران
پژوهش حاضر با هدف شناسایی زمینهها و فرایندهای شکلگیری زیست غیررسمی زبالهگردی در میان کارگران افغانستانی در تهران انجام شده است. روش این پژوهش مطالعۀ موردی است و از ابزارهای گوناگون مشاهده و مصاحبه در کنار تحلیل اسناد استفاده شده است. نمونه‌گیری به شیوۀ هدفمند ترکیبی صورت گرفته است و مجموعاً با 57 نفر از مدیران و کارشناسان شهری، پیمانکاران، گاراژداران، سرکارگران، زبالهگردهای افغانستانی و مطلع...
[ 24 ] - سیاست های شهری و زیست غیررسمی زباله گردی در تهران
پژوهش حاضر با هدف واکاوی مناسبات میان سیاستهای شهری و زیست غیررسمی زبالهگردی در شهر تهران انجام شده است. روش این پژوهش مطالعه موردی است و از مشاهده و مصاحبه نیمهساختاریافته در کنار تحلیل اسناد استفاده شده است. نتایج نشان میدهد سیاستهای شهری در بخش بازنمایی فضای شهری بر محوریت گفتمانهای توسعه، مدرنیستی، زیباسازی و بهبود انتظام بصری قرار دارد. همچنین بازنمایی زیست زبالهگردی براساس دو الگوی...
[ 25 ] - «رهبری دینی» در نهضت و در نظام
چکیده: رهبری دینی را از مصادیق رهبران کاریزماتیک دانسته‌اند؛ اگر در موقعیتِ نهضتی قرار بگیرد. تداوم و پایایی آن البته محل تردید است؛ خصوصاً وقتی که کار به جانشین و به تغییرِ موقعیت برسد. این جوهرِ نظریة کلاسیکِ ماکس وبر در باب کاریزماست. تجربة انقلاب اسلامی و به تبع آن، برپایی جمهوری اسلامی در ایران، این نظریه را با چند نقض و چالش جدی مواجه ساخته و ضرورت برخی تجدیدنظرهای مبنایی را...
نویسندگان همکار