ملایی توانی, علی رضا
پژوهشگاه علوم انسانی
[ 1 ] - حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه)
استحمام ایرانیان فراتر از کارکرد بهداشتی مرسوم، کارکردهای مختلفی داشت که بررسی و تبیین این ابعاد، میتواند ما را در فهم بهتر تاریخ فرهنگی ایران یاری رساند. از این‌رو، مساله‌ی پژوهش حاضر، بررسی جلوه‌ها، کارکردهای متنوع و ابعاد مختلف فرهنگ استحمام ایرانیان در دوره قاجار است تا به این پرسش پاسخ دهد؛ که استحمام ایرانیان آن عصر از چه ویژگی‌هایی برخوردار بوده؟ در پاسخ، مقاله این مدعا را طرح می‌کند که ...
[ 2 ] - کسروی از نقد دین‌ها تا داعیه‌ی پیامبری
سخن گفتن در باره‌‌ی رویکردهای دینی کسروی به علت نقدهای تندش به ادیان موجود، چندان آسان نیست. او نه یک نواندیش دینی بود، که از اصلاحات دینی دفاع کند و نه یک بنیادگرای دینی بود، که از بازگشت به اصل دین سخن بگوید؛ بلکه او منتقد دین‌ها بود که سپس ادعای پیامبری کرد. بنابراین، مساله این است که چرا و چگونه کسروی از نقد دین‌ها به داعیه‌داری یک دین جدید پرداخت؟ این مقاله، با سیری در گفتمان دینی کسر...
[ 3 ] - کسروی و تأمل دربارهی رضاشاه
کسروی در یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران زیست. او دو جنگ جهانی، انقلاب مشروطه و دوره‌ی دیکتاتوری رضاشاه را تجربه کرد. خمیرمایه‌ی ذهنی و پژوهشی‌اش نیز وی را به اظهارنظر دربارهی مسائل مختلف و تفکر در موضوعات گوناگون واداشت. آن‌چه مسلم است، کسروی دوستدار و شیفته‌ی انقلاب مشروطه و آرمان‌های آن بود، اما این انقلاب به سرعت دستخوش استبداد شد. کسروی که هر دو فضا را تجربه کرده بود، در آثار ...
[ 4 ] - تأملی در آموزش دانش تاریخ در ایران با تأکید بر دوره‌ی پس از انقلاب فرهنگی
کارآمدی گروه‌های آموزشی دانشگاه‌ها، افزون بر جذب استادان توانمند، در گرو نقد مستمر برنامههای آموزشی و نوسازی مداوم آنهاست تا به ارتقای علمی کشور و اعتلای نهاد دانشگاه منجر شود. این مقاله می‌کوشد، برنامههای علمی و آموزشی گروه‌های تاریخ را ارزیابی کند و به این پرسش اصلی پاسخ گوید که آیا برنامههای آموزشی تاریخ، متناسب با تغییر نسل‌ها و دوره‌های تاریخی، از تحول و پویایی لازم برخوردار بوده است؟ ...
[ 5 ] - ملاحظاتی در مفهوم عدالتخانه (1324ه.ق / 1906م)
با آن که در جریان مهاجرت صغری مهمترین خواسته معترضان عدالتخانه بود اما نه در آن زمان و نه پس از آن مورخان، خاطره نگاران و محققان چندان که باید تأملی در مبانی و ماهیت آن نکرده اند. از این رو، این مقوله همچنان به عنوان یکی از ابهامات تاریخ مشروطه باقی مانده و باعث برداشت‌ها و قضاوتهای مختلفی شده است. چیستی عدالتخانه و ارزیابی دیدگاههای موجود درباره آن، مساله اصلی این مقاله است تا به سهم خود تص...
[ 6 ] - تأملی در چیستی عدالتخانه و روند تحول مفهومی آن
چکیده جنبش عدالت‌خواهی ایرانیان در عهدقاجار در صیرورت خود با مفهوم عدالتخانه گره خورد و به بسط حوزۀ‌معنایی آن منتهی گشت. لذا برای فهم درست‌تر این مفهوم بایستی متغیرهای تأثیرگذار بر آن را شناسایی کرد و به این مساله پاسخ گفت که چه عواملی در پیوند با مفهوم عدالتخانه قرار داشتند و به چه میزان و محدوده‌ای بر تحول معنایی آن اثر گذاردند؟ نگارندگان با استفاده از روش تحلیل‌گفتمان می‌کوشند با بررسی حوزه...
[ 7 ] - طرح‌های روس و انگلیس برای برون‌رفت از بحران در دوره استبداد صغیر
دوره کوتاه استبداد صغیر آکنده از آشوب و بحران بود.همین فضای پرتلاطم، دولت‌های روس و انگلیس را واداشت تا با ارائه طرح‌هایی مشخص، راه‌های رهایی از بحران را جست‌وجو کنند.موضوع اصلی این مقاله، معرفی و ارزیابی این طرح‌هاست که با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بررسی و تبیین آن پرداخته است.این طرح‌ها متعدد و متنوع بودند و در پی ناکامی هر یک، بی‌درنگ طرح دیگری جایگزین آن می‌شد.طرح‌های روسیه که با هدف تقویت و...
[ 8 ] - منازعه بر سر دلالت فرمان مشروطه
چکیده اگرچه با صدور فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر تأسیس مجلس شورای ملی، معترضان سیاسی خشنود شدند و دست از تحصن کشیدند، اما موضوعی که بر دامنهی ابهامها افزود، محتوا و دلالت اصلی این فرمان بود. سرعت تحولات انقلاب موجب شد این مساله حل نشده باقی بماند؛ زیرا در آن فضای متلاطم تنها به یک تفاهم زودگذر بین شاه و مخالفان نیاز بود تا بحران بستنشینی و مهاجرت هر چه سریعتر پایان یابد. بدین ترتیب منازعهی ...
[ 9 ] - طرح جلد کتابهای درسی تاریخ معاصر دبیرستان از 1358-1394
چکیده کتابهای تاریخی یکی از مهمترین رسانههای فرهنگی است که نقشهای مهمی چون آگاهی‌بخشی، هویتسازی، شکلدهی به ذهنیت، باورها و عقاید افراد جامعه را از رهگذر بازنمایی و بازآفرینی گذشته بر عهده دارد. وقتی این کتاب، کتاب تاریخ معاصر باشد، اهمیت، حساسیت و اولویت آن دوچندان میشود. این کتابها را میتوان از منظرهای گوناگون ارزیابی کرد. یکی از اجزای اصلی چنین کتابهایی، طرح جلد و پوشش ظاهری آنهاست که درواق...
[ 10 ] - تحلیل گفتمانی متن مذاکرات مجلس پیرامون ترور شاه در سال 1344
تحلیل گفتمانی متن مذاکرات مجلس پیرامون ترور شاه در سال 1344 چکیده در 21 فروردین سال 1344 شاه از سوی یکی از سربازان گارد سلطنتی مورد سوءقصد قرار گرفت. این حادثه در محافل خبری داخلی و رسانههای خارجی به صورت‌های گوناگون مورد تفسیر و ارزیابی قرار گرفت. مساله این است که مجلس شورای ملی نسبت به این حادثه چه واکنشی نشان داد. نظر به اهمیت و حساسیت این حادثه، مجلس در چند نوبت به این موضوع پرداخت و نما...
[ 11 ] - ملاحظاتی روش‌شناختی در چیستی و اعتبار تاریخ‌نگاری‌های رسمی
تاریخ‌نگاری رسمی، به منزله‌ی روایت حکومتی از تاریخ، یکی از کهن‌ترین و متداول‌ترین گونه‌های تاریخ‌نگاری است که از قدیم‌ترین دوره‌ها تا روزگار ما تداوم یافته است.مسئله‌ی اصلی این مقاله چیستی تاریخ‌نگاری رسمی و طرح یک رشته ملاحظات روش‌شناختی دربارهی ویژگی‌ها و اعتبار این نوع تاریخ‌نگاری است.برای این منظور کوشیده‌ایم با بررسی انتقادی روش و سبک تاریخ‌نگاری‌های رسمی، قلمرو و موضوع آن، بازیگران و مخ...
[ 12 ] - چشم‌اندازهای نو در تاریخ شفاهی ایران با تأکید بر تاریخ‌نگاری شفاهی
دربارهی درستی و اصالت مفهوم «تاریخ شفاهی» یک مناقشه‌ی جدی وجود دارد، زیرا تاریخ شفاهی، در واقع، چیزی جز گردآوری داده‌های تاریخی حاصل از مصاحبه نیست، که در صورت تدوین، میتواند به تولید یک متن بینجامد، اما سئوال اصلی این است که آیا چنین متنی الزاماً یک متن تاریخ‌نگارانه است؟و آیا میتوان از تاریخ‌نگاری شفاهی سخن گفت؟این مقاله برای پاسخ گفتن به این پرسش‌ها می‌کوشد، از منظر روش‌شناسی، به بررسی رون...
[ 13 ] - بازنمایی مشارکت سیاسی روستاییان و مهاجران روستایی در داستان‌های دورۀ پهلوی دوم (1357-1340)
نقش روستاییان در فعالیت‌های سیاسی همواره از مباحث مناقشه‌برانگیز بوده و نظرات مختلف از حضور پررنگ تا انفعال و روحیۀ محافظه‌کارانهشان آنان را در بر می‌گیرد. در این پژوهش شناسایی احکام دو گفتمان "شهری" و "روستایی" در زمینۀ مشارکت سیاسی روستاییان و مهاجران روستایی پیش از انقلاب 1357 مد نظر استو . برای دست‌یابی به دیدگاه روستاییان داستان‌ها به عنوان منابع پژوهش انتخاب شده‌اند. پرسش اصلی پژوهش این ...
[ 14 ] - جایگاه دانش سیاسی در برنامههای آموزشی دورة کارشناسی رشتۀ تاریخ
در میان رشتههای اصلی علوم انسانی پیوندهای دانشی عمیقی میان علم تاریخ و علم سیاست وجود دارد. نه تنها در بسیاری از حوزههای تاریخ معاصر بلکه حتی دربارهی گذشتههای دوردستتر نیز میتوان این پیوندها را از نظر موضوعی، معرفتی و روشی نشان داد. کاربرد فراوان واژگان، مفاهیم و موضوعات خاص علم سیاست در مباحث تاریخی از ویژگیهای تعامل این دو علم است. پیوندهای این دو حوزهی دانشی را میتوان از زاویههای گ...
[ 15 ] - نقد و ارزیابی رویکردهای دکتر کاتوزیان به انقلاب مشروطۀ ایران
انقلاب مشروطه از زمان وقوعش تاکنون از منظرهای گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. تداوم مناقشه‌های فکری در این بارۀ نشانگر زنده‌بودن اندیشۀ مشروطیت است و از ضرورت استمرار گفتگوهای انتقادی دربارۀ آن حکایت دارد. این مقاله به ارزیابی ایدههای دکتر کاتوزیان دربارۀ انقلاب مشروطه میپردازد. کاتوزیان به عنوان یک پژوهشگر فعال در حوزۀ مسائل ایران معاصر، در آثار گوناگونش به بحث دربارۀ انقلاب مشروطه پردا...
[ 16 ] - ارزیابی جایگاه مباحث علوم اجتماعی در برنامه آموزشی دورۀ کارشناسی رشته تاریخ
امروزه پس از سرخوردگی از تخصصگرائی افراطی و ظهور خلاءهای بزرگ در مرز دانشهای مختلف، مطالعات بینرشتهای رونق فزایندهای یافته است. اکنون در پرتو این نوع مطالعات میتوان پیوندهای عمیقی میان رشتۀ تاریخ و رشتههای دیگر علوم انسانی به ویژه با علوم اجتماعی از نظر موضوعی، معرفتی و روشی برقرار کرد. تا چند دهه پس از تأسیس رشته تاریخ هیچ درسی با رویکرد تاریخ اجتماعی به درون برنامههای آموزشی رشتۀ تاری...
[ 17 ] - تاثیر طبقه و سرمایۀ موروثی بر تداوم کسب و کار خانوادگی: مطالعۀ موردی کسب و کار خانوادۀ خجسته
تداوم و پیوستگی کسب و کارهای خانوادگی از جمله شاخصه‌های مهم ساختار اقتصادی یک جامعه به شمار می‌رود. عوامل و دلایل زیادی بر تداوم این نوع از کسب و کار اثرگذار است که یکی از مهمترین آن‌ها، سرمایۀ موروثی خانوادگی کنشگران کسب و کار است. سرمایۀ موروثی ارتباط تنگاتنگی با طبقۀ خانوادگی افراد دارد که سبب می‌گردد گردانندگان این نوع از کسب و کار، با تکیه بر پشتوانۀ مادی (سرمایۀ مالی و املاک) و معنوی (نا...
[ 18 ] - بررسی روند همراهی جبهه ملی با انقلاب اسلامی از فضای باز سیاسی تا دیدار با امام‌خمینی+
This article has no abstract.
[ 19 ] - رابطۀ دانش اقتصاد با دانش تاریخ در برنامه آموزشی دورۀ کارشناسی رشته تاریخ
شکست تخصصگرائی افراطی و ظهور خلاءهای بزرگ در مرز دانشهای همجوار، مطالعات بینرشتهای را گریزناپذیر ساخته است. تاریخ در زمرۀ آن دسته از رشتههای دانشگاهی است که از ظرفیت‌های بالای میان‌رشته‌ای با سایر رشتههای علوم انسانی برخوردار است. از همین‌رو، میتوان پیوند عمیقی میان رشتۀ تاریخ با علم اقتصاد از نظر موضوعی، معرفتی و روشی برقرار کرد. تا چند دهه پس از تأسیس رشته تاریخ هیچ درسی با رویکرد علم ...
[ 20 ] - Iranian people, recreating the concept of Iran, Ferdowsi's thought, legitimacy
The role of people in recreating the concept of Iran based on the idea of Ferdowsi
[ 21 ] - کمیسیون تطبیق حوالجات (حواله‌جات): شکل‌گیری و شکست (1293-1300ش)
هدف: شناسائی ضرورت تشکیل و عوامل ناکارآمدی کمیسیون تطبیق حوالجات به عنوان یکی از سازوکارهای نظارت بر مالیه کشور. روش/ رویکرد پژوهش: داده‌ها از اسناد وزارت امور اقتصادی و داراییِ موجود در آرشیو ملی ایران و مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی گردآمده‌است. یافته‌ها و نتیجه‌گیری: فساد فراگیر در تشکیلات مالیه مجلس و دولت‌مردانِ پس‌از مشروطه به فک...
[ 22 ] - عوامل مؤثر بر پذیرش لایحۀ نظارت هیئت مجتهدان بر مصوبات مجلس توسط جناح روشنفکر مجلس اول شورای ملی
مقالۀ حاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش است که چگونه پس از پیروزی نهضت مشروطه و تشکیل مجلس، جناح روشنفکر مجلس اول شورای ملی که شامل طیفی از نمایندگان تندرو و قائل به جدایی دین از سیاست و عدم دخالت روحانیان در امور سیاسی بودند، حاضر به پذیرش لایحۀ هیئت مجتهدان طراز اول مبنی بر نظارت عدهای از علما بر مصوبات مجلس گردیدند؟ مدعای مقاله چنین است که جناح روشنفکر بدون اعتقاد به نظارت علما بر مصوبات مجل...
[ 23 ] - دیوان محاسبات و مسئلۀ پرداخت حقوق در دورۀ قاجار (1327-1329ق)
پرداخت حقوق کارکنان کشوری و لشکری یکی از چالش‌های مهم حکومت قاجار بود. افزایش روزافزون تعداد حقوق‌بگیران، تأخیر در پرداخت‌ها یا برقراری حقوق‌های بی‌محل، مسئلۀ پرداخت حقوق را به چالشی بزرگ تبدیل کرده بود. روش‌های سنتی و استخدام مستشاران خارجی هیچ‌یک نتوانست این مشکل را حل کند. پس از مشروطیت، دولت و مجلس برای حل این مسئله سازوکارهای نظارتی مستقل ایجاد کردند تا هم از استفادۀ نادرست درآمدهای کشور ج...
[ 24 ] - آیا رشتۀتاریخ در ایران با بحران روبه‌رو است؟
چندی است که در رشتههای گوناگون علوم انسانی از «وضعیت بحرانی» سخن گفته میشود. در دانش تاریخ نیز بحث‌‌های مشابهی مطرح شده و از ضرورت تغییر و اصلاحات سخن گفته شده است. بنابراین، مسئله این است که آیا اکنون در رشتۀ تاریخ با بحران مواجهیم، اگر مواجهیم این بحران در کدام ساحت‌‌ها بروز یافته است؟ در پاسخ به این مسئله، نگارنده کوشیده است با تأملی در مفهوم بحران و تعریف آن، ابتدا وضعیت بحرانی را شرح د...
نویسندگان همکار