محمدرضا طالبان
عضو هیئت علمی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلام
[ 1 ] - نگرش به ارزش‌های سیاسی انقلاب اسلامی: شکاف یا تفاوت نسلی؟
پژوهش حاضر با هدف بررسی نحوة نگرش والدین و فرزندانشان نسبت به ارزش‌های سیاسی انقلاب اسلامی به انجام رسیده است. در این راستا، ابتدا ارزش‌های سیاسی انقلاب براساس دیدگاه حضرت امام(ره) مفهوم‌سازی و هفت بُعد برای آن مدنظر قرار گرفت(این ابعاد عبارت بودند از: آزادی و نسبت دین با رأی مردم، وحدت اسلامی، تکلیف‌گرایی و رابطة آن با نتیجه‌گرایی، استقلال و عدم دخالت بیگانگان، پیوند دین و سیاست، استکبارستیزی و...
[ 2 ] - پژوهش جامعه‌شناختی و مسئله اعتبار نتایج، نقدی بر مقاله «تبریز، شهر بدون گدا»
مقاله‌ای با عنوان «تبریز، شهر بدون گدا: مطالعه جامعه‌شناختی مواجهه شهروندان با پدیده تکدی‌گری» از سیدحسین سراج‌زاده، توکل آقایاری هیر و نشمین خضری در مجله مسائل اجتماعی ایران (بهار و تابستان 1396) به چاپ رسید که در آن برخی نارسایی‌ها به چشم می‌خورد که مبنای نقد حاضر قرار گرفته است. آگاهی از این نارسایی‌ها شاید بتواند مانع از تکرار آنها شده و تحقیقات آتی را در مسیر درست‌تری قرار دهد. مقاله مذکو...
[ 3 ] - آزمون فازیِ ارتباط علّی دینداری با کجروی: شرط لازم یا شرط کافی؟
مقاله حاضر سنجش دینداری و بررسی یکی از پیامدهای آن یعنی اجتناب از کجروی به روش فازی است. برای این منظور، دو مفهوم دینداری و کجروی در قالب مجموعه‌های فازی تعریف و درجات عضویت موردهای تحقیق در مجموعه‌های فازی تعیین شدند. با به‌کارگیری مجموعه‌های فازی و استفاده از معیارهای احتمال‌گرایانه، فرضیات این تحقیق که از نوع فرضیات علّی به شکل شرط لازم و شرط کافی بودند توسط نرم‌افزار fsQCA مورد وارسی و ارز...
[ 4 ] - بررسی رابطه جهانی شدن فرهنگی و عرفی شدن فردی با تأکید بر نقش عوامل زمینه ای
چکیده مروری بر نظریه های عرفی شدن نشان می‌دهد که این تئوری ها کمتر به تأثیر مناسبات فزاینده جهانی بر عرفیشدن مردم جهان پرداخته اند. با توجه به این مطلب، این مقاله کوشیده است رابطه جهانی شدن فرهنگی و عرفی شدن مردم کشورهای جهان را با توجه به متغیرهای زمینه ای اثرگذار بر این رابطه مورد بررسی قرار دهد. این متغیرهای زمینه ای عبارت‌اند از: سنت های مذهبی غیر اسلامی، سطح توسعه‌یافتگی، تنوعات قومی، زبا...
[ 5 ] - علّیّت در مطالعات تاریخی
مطالعة علل وقایع و رخدادهای تاریخی یکی از اهداف اصلی و مهم مطالعات تاریخی است. با وجود این، وقتی دانش‌پژوهان در مطالعات تاریخی‌شان مدعی می‌شوند که فلان عامل «علّت» یک رخداد یا نتیجة خاص می‌باشد، دقیقاً روشن نیست که مدلول و منظورشان از واژة علّت چیست. در مقالة حاضر تلاش شده است تا ضمن معناشناسی علّیّت در علوم اجتماعی نشان داده شود که محققان تاریخی معمولاً علّیّت را به معنای شرط لازم/کافی برای نتایج مورد...
[ 6 ] - تحلیلی بولی و کلان‌نگر از عرفی شدن در ایران
مقاله حاضر به بررسی عوامل علّی دخیل در فرایند عرفیشدن در ایران میپردازد. در این راستا چهار تبیینکنندة علمگرایی، صنعتی شدن، رفاه اقتصادی و برابری اقتصادی برای تبیین عرفی شدن در نظر گرفته شد. واحد تحلیل، استانهای ایران و تکنیک اتخاذ شده برای انجام تحقیق جبر بولی بوده است. نتایج این مطالعه نشان داد ترکیب ثابت و قابل اعتنایی برای وقوع عرفی شدن در استانهای ایران بر اساس عوامل تبیینکنندة فوق و ...
[ 7 ] - ﺑﺮرﺳﻲ ارتباط اﺣﺴﺎس ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ با نوع دینداری و سوگیری ایدئولوژیک
ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻴﺰان اﺣﺴﺎس ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ آن در ﻣﻴﺎن دانشجویان یا ﻧﺴﻞ ﺳﻮم اﻧﻘﻼب ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪه اﺳﺖ. در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ، مهم‌ترین ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ اجمالاً ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮیة ﺑﺮاﺑﺮی ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛُﻠﻤﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺷﺎﺧﺺﺳﺎزی ﮔﺮدﻳﺪ. ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از ﻣﺒﺎﺣﺚ روانﺷﻨﺎﺳﻲ- اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، اﺣﺴﺎس ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺰﻳﻲ از ﻧﮕﺮش ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮد ﺗﻠﻘﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و د...
[ 8 ] - مهندسی اجتماعی، احیاگر جامعهشناسی؛ دیدگاه جاناتان ترنر
بسیاری از جامعه‌شناسان از اواخر قرن بیستم به بعد، دست به آسیب‌شناسی رشته‌شان زدند و از وضعیت موجود جامعهشناسی انتقاد‌های جدی نمودند. در این میان، جاناتان ترنر فراتر از یک تحلیل آسیب‌شناسانه رفت و یک برنامه درمانی نیز برای بهبود جامعهشناسی پیشنهاد نمود: به‌وجود آوردن یک شاخه مهندسی در جامعهشناسی. از نظر ترنر، مشکل بنیادین جامعهشناسی ریشه در انفصال میان تئوری با پژوهش و عمل داشته که مانع از آ...
[ 9 ] - بررسی تجربی تفاوت دینداری در دو ساختار شهری و روستایی
هدف پژوهش حاضر آزمون این تصور غالب در جامعهشناسی بوده است که شهر و روستا به‌مثابه قلمرو‌های محیطی مدرنیسم و سنت‌گرایی تأثیرات متفاوتی بر دینداری اعضای‌شان می‌گذارند. براساس مباحث مربوط به ویژگی‌‌ها و تمایز‌های جامعه‌شناختی شهر و روستا و با طرح استدلال‌‌های اقامه‌شده در نظریه‌‌های عرفی شدن در جامعهشناسی دین، دو فرضیه استنتاج شد مبنی بر آنکه اولاً، میانگین دینداری در روستا بیش از شهر و ثانیاً، وا...
[ 10 ] - علیهِ جامعه‌‌شناسیِ سیاست‌‌گذار
جامعهشناسی سیاست‌‌گذار آن‌‌گونه که بوراووی تشریح نموده است به شیوه‌‌های گوناگون در سیاست‌‌گذاری‌‌های اجتماعی جوامع مداخله می‌‌کند و در خدمت هدفی است که کارفرمایش تعیین کرده و برای مشکلات سفارش داده شده راه‌‌حل‌‌هایی ارائه داده یا به راه‌‌حل‌‌های موجود مشروعیت علمی می‌‌بخشد. مروری بر تاریخ جامعهشناسی در کشورهای پیشرفته حکایت از آن دارد که جامعهشناسی سیاست‌‌گذار سیر نزولی خاصی را از دهه 1...
[ 11 ] - برازش تجربی مدل‌های مفهومی ـ ساختاری از دینداری*
دینداری، مفهومی انتزاعی، چندبُعدی و کثیرالاضلاع است که برای تحقیق علمی و سنجش تجربی باید به جلوه‌های مشاهده‌پذیرش تحویل داده شود. مروری بر پژوهش‌های تجربی انجام‌گرفته در خصوص دین و دینداری نشان می‌دهد که به‌طور کلی دو نوع استراتژی را می‌توان برای سنجش تجربی دینداری مشخص نمود. استراتژی اول، شیوه رایج و متعارف در عملیاتی‌سازی مفاهیم است؛ یعنی، تعیین و تشخیص ابعاد اصلی و سپس، تعیین و تصریح زیربُعد‌ه...
[ 12 ] - معضل تعریف توسعه
توسعه، واژه اى است با کاربرد وسیع، ولى دقیقاً معلوم نیست که منظور از توسعه چیست. واژه توسعه در کشور ما با انعطاف پذیرى فراوانى مورد استفاده قرار مى گیرد تا آنجا که از شخص به شخص و از گروه به گروه به نحو متفاوتى تعریف مى شود. به هر حال پرسش «توسعه چیست؟» از جمله سؤال هایى نیست که بتوان به راحتى آن را کنار نهاد; زیرا از یک سو اگر منظور خود را از توسعه به صورت دقیق معین نسازیم گفت و گو و داد و ستد ...
[ 13 ] - تلاش نافرجام جامعه‌شناسان برای تعیین منزلت پارادایمی جامعهشناسی
کتاب توماس کوهن با عنوان ساختار انقلاب‌های علمی موجی از آثار نوشتاری جامعه‌شناسان را دربارة کاربرد مفهوم پارادایم و مدل کوهن برای تحلیل ساختار علم جامعهشناسی در دهة هفتاد میلادی ایجاد کرد، اما نتایج این کوشش‌ها چندان رضایت‌بخش نبود، تاجایی‌که در دهه‌های بعد تحلیل پارادایمی جامعهشناسی به‌کلی کنار گذاشته شد. این مقاله می‌کوشد در کنار مروری انتقادی بر ادبیات مزبور (با تأکید بر آثار فردر...
[ 14 ] - امتناعِ »امتناع اندازه گیری دینداری«
این مقاله به نقد مدعا و ادلة اثبات مدعای محدثی درخصوص امتناع سنجش یا اندازه گیری دین داری می پردازد. در خصوص مدعای امتناع گفته ایم که محدثی اندازه گیری دین داری را به امری ناممکن تبدیل کرده است. مضافاً اینکه، ضرورت اندازه گیری و تعبیة سنجه ای برای دین داری از ضرورت پاسخ به پرسش ها و وارسی مدعاهای نظری درخصوص دین داری نتیجه می شود که از وظایف اصلی پژوهشگران علوم اجتماعی و روا ن شناسی است. در...
[ 15 ] - آزمونِ فازیِ فرضیات شرط لازم و شرط کافی در علوم اجتماعی
فرضیات علّی، به صورت شرط لازم و/یا کافی، برای تئوریها و تحقیقات تجربی در علوم اجتماعی اهمیت بسزایی دارند. با اینهمه، برای بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی، زبان شرط لازم/ شرط کافی مغایر با زبان علوم اجتماعی متعارف و متداولاست، چون متضمن آن است که (1شرط لازم/ شرط کافی فقط به صورت دوشقی یعنی »وجود/ عدم« یا »حضور/ غیاب«مطرح شود و (2فقط یک مورد ناسازگار بتواند فرضیۀ شرط لازم/ شرط ک...
[ 16 ] - تورش مطلوبیت اجتماعی در پیمایش‌های اجتماعی
پیمایش‌های اجتماعی همواره یکی از مهم‌ترین ابزار‌های پژوهشی جامعه‌شناسان برای گردآوری اطلاعات از جمعیت‌های وسیع بوده است. مشکل اصلی در پیمایش‌ها «پاسخ درست گرفتن» از جمعیت پاسخگویان است که ممکن است در شرایطی قرار بگیرند که پاسخ درست یا حقیقی خویش را کتمان نموده و در عوض، پاسخی ارائه دهند که از حیث عرفی، پاسخ موجه و مقبول محسوب می‌شود. این نوع پاسخ، در روش‌شناسی تحقیقات پیمایشی به‌عنوان مهم‌ترین ...
[ 17 ] - آزمون فیصله‌بخش، جامعهشناسی دین و رئالیسم انتقادی
دو پارادایم حاکم بر جامعهشناسی دین از اواخر قرن بیستم آتش مناقشه‌ای داغ را برافروختند که محور آنها، چگونگی ارتباط پلورالیسم مذهبی و مشارکت دینی بود. از یک سو، پارادایم سکولاریزاسیون استدلال کرد که قدرت و اقتدار یک دین در جامعه، در انحصاری‌بودن آن است و پلورالیسم مذهبی موجب فرسایش ایمان مذهبی افراد می‌شود و تأثیراتی سکولارکننده دارد. از سوی دیگر، پارادایم اقتصاد/ بازار دین استدلال کرد که تنوع ...
[ 18 ] - Institutional Analysis of Corruption Configurations in South-West Asian Countries: A Fuzzy-Set Qualitative Comparative Analysis (fsQCA)
Considering corruption as one of the chronic harms of the administrative system,and the social factor affecting economic growth, the present study sought toexplain, for the first time, the differences in the perceived levels of corruptionamong 16 Southwest Asian countries, relying on the sociological “newinstitutionalism” theory in analyzing organizations, describing cau...
[ 19 ] - تکثر مذهبی و التزام دینی در ایران
چگونگی ارتباط بین تکثر یا تنوع مذهبی با التزام دینی یکی از محورهای اصلی منازعه میان دو پارادایم حاکم بر جامعهشناسی دین در سه دهة اخیر بوده است. ذخیرة دانشی قدمای علوم اجتماعی ذیل پارادایم سکولاریزاسیون حکایت از این داشت که تکثر/تنوع مذهبی موجب تضعیف التزام دینی می‌گردد. در مقابل، پارادایم جدید اقتصاد دین یا مدل بازار دین استدلال نمود که تکثر/تنوع مذهبی منجر به افزایش التزام دینی می‌شود. در مقا...
[ 20 ] - تفکر ابتدایی، دینداری و تحصیلات عالی
علوم اجتماعی در طول بیش از دو قرن در مطالعهٔ علمی دین تحت سیطرهٔ «مفروضهٔ کنشگر نامعقول» قرار گرفته بود. دینداری و رفتارهای مذهبی بر اساس تفکر ابتدایی، انگیزش‌های روان‌نژندی و شرطی‌سازی اجتماعی تبیین می‌شد و افول دین و دینداری نیز به‌عنوان پیامدِ اجتناب‌ناپذیر روشنگری‌های علم و پیشرفت‌های تکنولوژیک دیده می‌شد. از اواخر قرن بیستم و به‌ویژه اوایل قرن بیست‌ویکم مجموعه‌ای فزاینده از داده‌های تجربی حاصل...
نویسندگان همکار