یک ایهام نادر (ایهام تصحیف) در دیوان حافظ و تلاقی وجوه

نویسنده

امیر سلطان محمدی دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده مقاله:

حافظ شیرازی یکی از محبوبترین شاعران پارسیزبان است. این محبوبیت در گرو زبدگی اشعار او و به اوج رساندن معنا و صورت در خلق شعر است. وی معانی بلند را از مبانی دینی و عرفانی و مضامین متعالی را از شاعرانی چون سنایی، عطار، مولوی، عراقی، سعدی و دیگر شعرای بزرگ فارسیزبان گرفته و در صورتآرایی کسانی چون خاقانی را الگو قرار داده است و شعر را به پایگاهی رسانده که دستیابی بدان محال شده است. یکی از ویژگیهای منحصربهفرد حافظ توجه ژرف و باریک‌بینانة او به آراستن صورت شعر است. ازاینرو وی از تمام قابلیتهای زبانی بهخصوص قابلیت نوشتاری و خطی بهره جسته است تا لایههای شعر را زیبا و عمیق سازد. ازآنجاکه نگارش متون در قدیم، به شکل ماشینی نبود و در گذاشتن نقطه و سرکش اهمال و امساک صورت میگرفت، حافظ با بهرهگیری از همین اصل از رسمالخط قدیم، واژگانی را که با گذاشتن یا نگذاشتن نقطه و سرکش متفاوت قرائت میشدند، در موضعی قرار میداد که قابلیت خوانش به دو شکل را داشته باشند و به این شکل آرایهای بسیار نادر با عنوان «ایهام تصحیف» خلق کرده است. بررسی نمونه هایی از این آرایه گویای نکتهای نسخه‌شناسی است و آن اینکه برخی از اختلاف ضبطهای بحثانگیز حاصل همین ابتکار حافظ بوده که از قضا در برخی از نسخ هنوز ردِپای این خلاقیت حافظ باقی مانده است. با شناسایی این خلاقیتِ حافظ (به کارگیری ایهام تصحیف) میتوان به نقطة «تلاقی وجوه» یا «آشتی وجوه» در برخی از ضبطها در دیوان حافظ دست یافت. این نکته نشان میدهد رسمالخط کنونی حداقل در برخی مجالها تصحیح دیوان حافظ را غیرممکن میسازد.

متن کامل

منابع مشابه

دو ایهام نویافته در شعر حافظ

هرچند خواجه حافظ در کاربرد اغلب صناعات ادبی استاد مسلم است، ولی بالاترین هنر و ویژگی شعری او در ایهام تجلی می‌کند و دامنة این صنعت معنوی در اشعارش ـ بخصوص با ظهور دو نوع ایهام نویافته ـ آن چنان گستردگی می‌یابد که از مرزبندی کتاب‌های کلاسیک بدیع تعلیمی فراتر می‌رود و «گلستان خیال» او را هر چه «پرنقش و نگار»تر جلوه می‌دهد. از آن‌جا که در کتاب‌های علم بدیع، سخنی از آن دو ایهام ـ که شرحش خواهد آمد...

متن کامل

دستکش خیال (گسترة وهم و ایهام در شعر حافظ)

یکی از بحث‌های اساسی در سامانة حافظ‌شناسی، معانی چندپهلو و گونه‌گون ابیات یا واژگان است که از زمان حافظ تا امروز محل نزاعِ حافظ‌شناسان و دوستداران خواجه بوده است. در این مقال برآنیم تا حدودی به این مسأله بپردازیم و نشان دهیم که بسیاری از اختلاف‌‌نظر‌ها در برداشت معنی و مفهوم شعر حافظ پایه و اساسِ درستِ علمی و نظری ندارند و به قول خواجه: جنگ هفتاد و دو ملّت همه را عذر بنه چون...

متن کامل

ایهام یا خصیصه اصلی سبک حافظ

متن کامل

ایهام یا خصیصه اصلی سبک حافظ

متن کامل

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

«ایهام و انواع آن» از جمله¬ی این صناعاتِ سبک¬ سازند که به کارگیری آن در شعر به حافظ اختصاص ندارد جز این که ایهام در شعر دیگر شاعران با ایهام در شعر حافظ همان قدر فرق و فاصله دارد که شعر او با شعر دیگران. ایهام در شعر دیگران صنعتی از صنایع شعری و حُسنی از محاسن کلامی و حالت و کیفیتی عارض بر شعر محسوب می شود؛ در حالی که در شعر حافظ، روح شعر و کیفیتی جوهری به شمار می رود. در این جستار «ایهام و انواع...