یوتوپیایی آخرالزمانی : بررسی تحولات گفتمانی گروه‌های سلفی-جهادی از القاعده تا داعش

در زمینه‌ی مطالعات بنیادگرایی، دو گونه تحلیل‌ رایج است. دسته‌ی نخست، که عمدتاً متاثر از روش‌شناسی مطالعات ژئوپلتیک و روابط بین‌الملل‌ است، تمایل دارد علت تفوق گروه‌های جهادی را در تلاش‌های ضدانقلاب برای مهندسی خیزش مردمی بجوید. دسته‌ی دوم که بیشتر در فضای آکادمی اروپا غالب است عموماً بنیادگرایی را به‌مثابه‌ی یک فرم تحلیل می‌کند و کمتر به تحولات محتوایی این عرصه توجه دارد. در هر دو شکل تحلیل، داعش همچون صورت تشدیدشده‌ای از القاعده دیده می‌شود که تمایزش با سنت سلفی- جهادی ازپیش‌موجود صرفاً راهبردی است. در مقابل این دو گونه روایت، مقاله‌ی حاضر می‌کوشد تا شکل‌گیری ایدئولوژی داعش را در بطن مباحثات درونی جریان سلفی-جهادی واکاوی کند. به بیان دیگر، می‌کوشیم به‌ جای آنکه منشا ضدانقلابی به نام داعش را در جایی بیرون از تحولات منطقه بجوییم و با توسل به نیروهای بیرونی (از جمله اقدامات دستگاه‌های امنیتی) توضیح دهیم، نطفه‌ی شکل‌گیری داعش را در بطن منازعات ایدئولوژیک جریان جهادی بررسی کنیم. بدین منظور، به این پرسش می‌پردازیم که بین‌المتونیت داعش چگونه ساخته می‌شود؟ داعش چگونه متن‌های جریان‌ساز میدان سلفی-جهادی را انتخاب، بازتولید و مصرف می‌کند؟ در این راستا، مقاله با بررسی کتاب بنیان‌گذار نشانه‌های راه آغاز می‌شود و سپس برای شناسایی نقاط گسست از سنت سیدقطبی، نسبت کتاب‌های «مدیریت توحش» ابوبکر ناجی و «دعوت به مقاومت اسلامی جهانی» ابومصعب السوری را با ایده‌ی گروه پیشتاز می‌سنجد. این مقاله نشان می‌دهد که چگونه پروژه‌ی گذار از نخبه‌گرایی القاعده که توسط منتقدین درونی جریان جهادی صورت‌بندی شد در گسست از سنت سیدقطب و شکل‌گیری گروه داعش موثر بود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که داعش با اقتباس از پیش‌فرض‌های معرفت‌شناختی سوری و ناجی نهایتا به شکلی از جهاد عینیت می‌بخشد که سویه‌هایی فردگرایانه دارد، برآمده از ایده‌ی تقدم جهاد بر ایمان است و مخاطب خود را نه گروه برگزیده‌ای از پیشتازان بلکه عموم مردم قرار می‌دهد. این مقاله تاکید می‌کند که بررسی تحولات گفتمانی زمانی معنای راستین خود را بر ما آشکار خواهد کرد که در نسبت با سایر عوامل غیرگفتمانی بررسی شود؛ ازاین‌رو، مقاله‌ی حاضر نه فرجامین مرحله‌ی تحلیل بلکه صرفا نخستین گام در تحلیل پدیده‌ی داعش خواهد بود.