کاوشی در تطابق آرایِ کلامی ِ شمس تبریزی و محمّد غزالی

در مباحث کلامی معمولاً مواردی که در آن دیدگاه یک متکلّم با یک عارفِ شناخته شده و صاحب نظر کاملاً مطابقت داشته باشد، تقریباً بسیار اندک است. در این میان، شباهتهای چشمگیری میان آرای کلامی شمس تبریزی، عارف نامدار قرن هفتم و امام محمد غزالی، متکلّم مشهور سدة پنجم هجری دیده می‌شود که تا کنون از دید محققان پنهان مانده و به آن پرداخته نشده است. در این پژوهش با مطالعة آثار شمس و غزالی، دیدگاههای کلامی آنها را احصاء نموده و سپس به بررسی میزان تطابق این دیدگاهها پرداخته ایم. به اعتقاد هر دو آنها، رابطه‌ای مستقیم بین ایمان و معجزه وجود ندارد؛ بلکه ایمان حقیقی را منوط به داشتن معیارهای خاصّی می‌دانند. در مبحث «جبر و اختیار» در پی عرضة راهی میانه، برای بر پا سازی شالودة نظام فکری خود هستند. و در مبحث «حدوث و قدم» ذات و صفات الهی، قائل به بینونیّت ذاتی میان ذات و صفات الهی نیستند. همچنین هر دو ایشان در پی اثبات این مدعا هستند که رؤیت الهی مستلزم قبول تجسیم و جسمانیت و پذیرش کمیّت و مقدار برای ذات اقدس اله نیست و با ترسیم دقیق ماهیّتِ رؤیت، راهی میانة دو حوزة افراط گرایانة حشویه و تفریط گونة معتزله را تبیین کرده‌اند.