هنجار مادی: نظام مدیریت آب در اصفهان صفوی

شهر اصفهان صفوی را از منظرهای گوناگونی می‌توان قرائت کرد. یکی از این منظرها نظام مدیریت آب است. حیات پایتخت صفوی هم به حیات زمین‌های زراعی پیرامون آن وابسته بود و هم به گردش آب در شهر. درخشش اصفهان صفوی بی‌تردید مرهون نظام استوار مدیریت آب است، که تاکنون کمتر به آن توجه شده است. در این مقاله، با رویکردی انسان‌شناسانه و با روش تفسیری‌ـ تاریخی، به مهم‌ترین جنبه‌های مادّی و غیرمادّی نظام مدیریت کلان آب در اصفهان صفوی می‌پردازیم. در نظام مدیریت آب در اصفهان صفوی، مادی‌ها را بنا بر قواعدی در شهر می‌گرداندند؛ هم بهرة مصرفی از آنها می‌گرفتند و هم بهره در فضاسازی شهری؛ سپس آب را به‌کفایت به مزارع می‌رساندند. حصول چنین نتیجه‌ای، گذشته از مهندسی دقیق آب (که موضوع این مقاله نیست)، از طریق تعیین حقابه‌ها و نظارت دقیق بر اجرای آنها با توجه به نیازها و اوضاع آب‌وهوایی و قوانین فقهی ممکن می‌شد. چنین مدیریتی مستلزم تدبیر در اقتصاد آب بود که آن را با ابتنا بر فروش و وقف آب و قوانین فقهی مربوط به آن اداره می‌کردند. تشکیلات مدیریت آب نیز بسیار مهم بود و میرابی از مهم‌ترین مشاغل دستگاه صفوی شمرده می‌شد. در اواخر دورة صفویه، همة مراتب نظام مدیریت آب دچار خلل و فساد شد و رفته‌رفته فروریخت.