نقد وبررسی روابط تاریخی- فکری اِخوانُ الصَّفا و اِسماعیلیه

هویت نویسندگان رسائل اخوان الصفا تاکنوندر پردۀ ابهام مانده و میان محققان، بحث و گمان‌هایی در باب انتساب آنان به فرق و مذاهب، به ویژه اسماعیلیه جریان داشته است. از دیرباز اسماعیلیه بر این باور بوده‌اند که رسائل نوشتۀ یکی از پیشوایان این گروه به نام احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل است. همچنین در دوران معاصر، برخی خاورشناسان و نیز محققان اسماعیلی مذهب، اخوان و رسائل را به اسماعیلیه منسوب کرده‌اند. در این مقاله، با شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی رسائل، نخست به دعوی اسماعیلیه و آن دسته از خاورشناسانی که رسائل را به اسماعیلیه نسبت داده‌اند اشاره می‌کنیم؛ آنگاه به دیدگاه دسته‌ای دیگر ازخاورشناسان و پژوهشگران می‌پردازیم که اخوان الصفا را در شمار اسماعیلیه نمی‌دانند. قراین درون متنی رسائل واستناد به اشعار عربی و فارسی و مطالب دیگر، این دعوی را که رسائل نوشتۀ احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل است، با تردید جدی مواجه می‌کند. همچنین، آراء اخوان در تساهل و تسامح نسبت به ادیان و مذاهب و مکاتب فکری، با شیوۀ فرقۀ اسماعیلیه مغایرت داشت. افزون بر شواهد تاریخی مانند گزارش‌های ابوحیان توحیدی، سجستانی، ابن ندیم، قفطی، این نکته سخت قابل توجه است که نویسندگان اسماعیلی مذهب به مدت دو قرن اخوان‌الصفا را نادیده گرفتند. دیگر ادله نیز حاکی است که قول انتساب مؤلفان رسائل به اسماعیلیه از قوت لازم وکافی برخوردار نیست.