معرفی مسجد جامع دِزَک سراوان

مسجد جامع دِزَک Dezak در مرکز روستایی تاریخی به همین نام در سه کیلومتری شهرستان سراوان استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این مسجد یک طبقه است و با خشت و گل، مصالح بومی منطقۀ ساخته شده و سیمایی ب ی پیرایه دارد. از آنجا که مطالعۀ دقیقی دربارۀ این مسجد صورت نگرفته یا گمان ه ای با هدف تعیین قدمت آن زده نشده است، دربارۀ تاریخ ساخت آن نظرهای گوناگونی اظهار شده است و آن را به قرون نخستین اسلامی تا سد ه های اخیر منسوب کرده اند. با این حال با تحلیل ویژگ ی های نیارشی، آرای ه ها و مقایسۀ تطبیقی مساجد قرون اولیۀ اسلام در ایران هم چون تاریخانۀ دامغان، م ی توان آن را از جملۀ یکی از قدی م ترین مساجد ایران به شمار آورد. ریخت کلی طا ق ها که عمدتاً ماز ه ای هستند و نحوۀ اتصا ل شان به ستو ن ها با اندکی پی ش آمدگی، وجود صحن مرکزی و قرار گرفتن روا ق ها و شبستا ن ها در اطراف آن، عری ض تر بودن شبستان جنوبی، و سادگی و بی پیرایگی این مسجد ما را به ابراز این فرضیه متقاعد م ی کند. از دیگر ویژگی های این مسجد این است که علاوه بر بخ ش های اصلی همچون صحن و شبستان و رواق، دارای فضاهای جانبی دیگری مانند چله خانه و فضایی برای استراحت زائران نیز هست. این فضاها در بناهای دیگر این استان نیز دیده م ی شود. از آنجا که اهالی روستا که عمدتاً اهل تسنن هستند فرایض دینی و نماز را در مسجد به جا می آورند، مسجد جامع دزک در طی سا لهای گوناگون بارها در معرض تعمیر و بازسازی قرار گرفته و دچار تغییراتی در برخی بخ ش ها شده است. احداث سرویس بهداشتی با مصالح سیمانی در کنار رواق شرقی، نصب درهای آلومینیومی در شبستان جنوبی، جا به جا کردن محل ورودی اصلی از ضلع شمالی به ضلع شرقی، سن گ فرش کردن صحن، و... از جملۀ تغییراتی است که در سا ل های اخیر در این مسجد رخ داده است. اگرچه این الحاقات و تغییرات با ویژگ ی های اصلی مسجد ناهماهنگ است ولی ت هرنگ و فرم کلی مسجد را از بین نبرده و تا به امروز سیمای اصیل مسجد حفظ شده است. پژوهش حاضر ضمن معرفی مسجد جامع دزک، این فرضیه را پیش می نهد که این مسجد اثری اصیل و کمیاب با ویژگ ی های معماری اولیۀ پس از اسلام ایران است. فرضیۀ این تحقیق، بهر ه گیری مسجد جامع دزک از الگوهای مستتر در مساجد قرون اولیه اسلام و با ویژگی مساجد شبستانی است. این پژوهش با استفاده از رو ش های توصیفی تحلیلی و جم ع آوری اطلاعات به شیوۀ کتابخان ه ای و مطالعات میدانی به معرفی مسجد جامع دزک به عنوان اثری ک م نظیر در پهنۀ فرهنگی و تاریخی سرزمی ن مان م ی پردازد. بیان موقعیت قرارگیری مسجد جامع دزک، تشریح و توضیحِ معماری آن و توصیف دقیق نیارش و آرایه های این مسجد جا ن مایۀ این پژوهش را شکل م ی دهد. با پ ی گیری بنیا ن ها و تغییر و تحولات صور ت گرفته در مسجد جامع دزک و هم چنین با نگاهی به مساجد قرون اولیۀ اسلام در ایران همچون تاریخانۀ دامغان، نتیجۀ تحقیق البته با شک و تردید نشان از آن دارد که مسجد جامع دزک با توجه به خصوصیات شبستانی اش متعلق به قرون اولیۀ اسلامی است.