مطالعه روابط فضایی ـ اجتماعی در الگوی مساجد چهارایوانی ایران (مطالعه موردی: مساجد جامع اصفهان، اردستان، قزوین و زواره)

بیان مساله: مسجد در جایگاه یکی از مهم‌ترین ارکان هویت شهر اسلامی، در صدر اسلام، به‌عنوان اولین نهاد اجتماعی دارای کارکردهای چندی بود؛ به‌گونه‌ای که افزون بر مهم‌ترین کارکرد آن (عبادت)، فعالیت‌های‌ آموزشی، نظامی و اجتماعی نیز در آن جریان داشت. یکی از وجوه روابط زنده و تعاملات پویای مسجد در گذشته، ویژگی‌های فضایی معماری و نوع روابط فضایی آن بوده است که متأسفانه مشاهدات در اکثریت مساجد امروزی حاکی از، روابط و تعامل اجتماعی ضعیف در آن‌ها می‌باشد.  سوال تحقیق: چگونگی تأثیر چیدمان، ارتباط فضایی و هم‌نشینی ساختاری هر یک از عناصر مسجد، شامل ورودی، حیاط، شبستان‌ها، ایوان و گنبدخانه  و نقش هر یک بر روابط اجتماعی در مساجد می‌باشد. اهداف تحقیق:  شناخت روابط فضایی موجود در مساجد چهارایوانی است که می‌تواند از مؤلفه‌های ساختار فضایی، تداوم ساختاری و برخی از پارامترهای نحوفضا نظیر انتخاب، اتصال، عمق و هم‌پیوندی فضاهای اصلی مسجد تأثیر بپذیرد. بنا به نظریه چیدمان فضایی، ترتیب قرارگیری فضا‌ها در کنار یکدیگر، تأثیری مستقیم بر نحوه استفاده از فضا دارد و می‌تواند زمینه‌ساز روابط اجتماعی ‌باشد. فرایند این پژوهش، چهار نمونه از مساجد جامع چهارایوانی (قزوین، اردستان، زواره و اصفهان) را مورد بررسی قرار داده است. روش تحقیق: تحلیل محتوا و راهبرد استدلال منطقی، نشان می‌دهد که بخشی از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با ویژگی‌های فضایی معماری، ذیل مفهومی فراگیر با عنوان «روابط فضایی» قابل سازمان‌دهی هستند. در این راستا، پس از تبیین و ساختاربخشی به مفاهیم موردنظر، با به‌کارگیری ابزارهای تحلیلی، این مفاهیم بر روی نمونه‌های شاخص از مساجد جامع، به آزمون گذاشته شده‌اند.  مهم‌ترین یافته‌ها و نتیجه ­گیری تحقیق: نشانگر آن است که نوع و ارتباط زنجیره‌ای از فضاها که در پیوستگی و هم‌نشینی ساختاری و بصری شکل می‌گیرند، به‌منظور استمرار سلسله‌مراتب دسترسی به بخش‌های مختلف بنا و داشتن ساختار منسجم و تقسیمات کارکردی فضا می‌توانند در گشایش یا محدود کردن روابط اجتماعی تأثیرگذار باشند، از طرفی وجود و چیدمان عناصر حیاط، ایوان و تناسبات فضاها در ساختار درونی مساجد چهار ایوانی و در سازمان فضایی سبب افزایش رده‌بندی فضایی گردیده است که  نتایج این امر نشان‌دهنده موجب افزایش قابلیت انتخاب، ارتباط فضایی، نفوذپذیری و شکل‌گیری عرصه‌ها و آستانه‌‌های متنوع‌تری می‌‌شود که درنتیجه کاربران طیف فضایی ملموس‌تری از حریم‌های فضایی شامل خلوت تا فضای جمعی را تجربه خواهند کرد که میزان مطلوبیت از استفاده‌پذیری فضا را محقق می‌کند.