مدرسۀ تاریخی عُلیا در فردوس؛ تحلیل و بررسی معماری

تعلیم و تربیت یکی از پایه های مهم فرهنگ و تمدن است که ریشه ای دیرینه در تاریخ جوامع بشری دارد. جوهرۀ اصلی این موضوع در مقوله و آموزش متبلور می شود که سیر تحول و تکوین خود را مطابق با شرایط و نیازهای جوامع انسانی در طول تاریخ سپری کرده است. ضرورت آموزش علوم دینی به مثابه ابزاری مهم در جهت تبلیغ و گسترش عقاید مذهبی در جهان اسلام از قرون نخستین اسلامی مطرح شد و به سرعت مورد توجه قرار گرفت. بر اساس اطلاعات موجود، مدارس مذهبی ابتدا در دل » مدرسه « مساجد جامع جای داشتند ولی بعداً به علل متفاوتی مستقل شدند و فضایی خاص به نام برای آنها تعریف شد. این نهاد آموزشی جدید عمدتاً در شهرها و بر اساس ویژگی های معماری بومی، نیازهای اجتماعی و نیز قدرت و حمایت بانیان در مناطق مختلف پدیدار شد و رشد کرد. در کشور ما نیز مدارس گوناگونی در دوره های متفاوت بنیان نهاده شدند که ارزش های معماری بسیاری از آنها ناشناخته مانده یا کمتر شناخته شده است. بررسی و مطالعه این مدارس ضمن فراهم آوردن زمینۀ آشنایی با تاریخ معماری مدرسه، می تواند به روشن شدن سیر تحول معماری ایران نیز منجر شود. واقع در شهر کهن فردوس در استان خراسان » علیا « این مقاله، پژوهشی در بارۀ مدرسۀ تاریخی جنوبی است. در این نوشته پس از مرور تاریخچه و سیر تحول شهر به بررسی و توصیف معماری بنای مدرسه پرداخته شده است. سپس با توجه به شواهد موجود و نیز مقایسه تطبیقی، پیوند آن با سنت طراحی مدارس دورۀ تیموری که در مدرسۀ غیاثیه خرگرد متجلی شده و نیز با مدرسه هم جوارش که یادگاری از معماری دورۀ صفوی در این شهر است بررسی شده است. » حبیبیه « یعنی مدرسۀ در انتها نیز بر اساس شواهد موجود در مورد تاریخ گذاری احداث این بنا که در مورد آن اختلاف نظر وجود دارد، پیشنهادی ارائه شده است.