مأمون و محنه

مجادلات کلامی در سده‌های دوم و سوم هجری چنان بالا گرفت که انسجام فکری جامعه اسلامی را تهدید نمود. یکی از عمده‌ترین موضوعهایی که در این روزگار، مسلمانان را _ در ردّ و قبول _ دو بخش نمود، مسأله خلق قرآن بود. منازعات و مجادلاتی که بر سر این موضوع درگرفت، سرانجام منجر به دخالت دستگاه خلافت و اتخاذ سیاست محنه از سوی مأمون گردید. این سیاست بی‌سابقه و بی‌نظیر در تاریخ اسلام - که او چهار ماه پیش از مرگش به اجرای آن فرمان داد - از سوی جانشینانش، معتصم و واثق پی گرفته شد و قریب به شانزده سال اساس کار دستگاه خلافت در رویایی با اهل حدیث قرار گرفت. این اقدام بی‌سابقة مأمون، توجه بسیاری از پژوهشگران حوزة تمدن و فرهنگ اسلامی را به خود جلب نموده، و موجب پدید آمدن آرا و فرضیه‌های گوناگون پیرامون این حادثه شده است. این مقاله می‌کوشد تا در تبیین انگیزه‌های مأمون از اتخاذ سیاست محنه، ابتدا سه فرضیه: 1- متأثر بودن خلیفه از معتزله؛ 2- تأثیرپذیری او از تشیع؛ 3- اقتدارگرایی خلیفه در برابر اهل حدیث، را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد و سپس با تضعیف دو مفروض نخست، به تقویت فرضیة سوم روی آورد تا در پرتو بررسی داده‌های تاریخی، نتایج منقّحی را به دست دهد.