شناسنامه و سخن سردبیر

سخن سردبیر   مقولۀ علم دینی حدود هفتاد سال پیش از سوی دکتر اسماعیل فاروقی و دکتر سید محمد نقیب العطاس در آمریکا و مالزی مطرح و در همان راستا همایشهایی نیز در مکه و جده با حضور جمعی از استادان جهان اسلام برگزار شد. البته پیش از آن، مباحثی مانند تطبیق علم بر آیات قرآن توسط سر احمد خان هندی در دانشگاه علیگرد و نیز طرح دانشگاه اسلامی توسط ابوالاعلی مودودی، آغاز و زمینه‌ساز مبحث علم دینی شده بود. در ادامه، ضیاءالدین سردار در پاکستان و انگلستان، دکتر سید حسین نصر در آمریکا و دکتر مهدی گلشنی در ایران، این راه را با عنوان علم قدسی و علم مبتنی بر متافیزیک الهی ادامه دادند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، زمینه‌ای فراهم شد تا اندیشمندان در برخی مراکز به علم دینی بپردازند؛ از جمله مرکز پژوهشی علم و دین در دانشگاه شهید بهشتی و خبرگزاری ایکنا در زمینۀ علوم طبیعی اسلامی و قرآنی به تحقیق پرداختند و با الگوگیری از فعالیتهای علمی جهان عرب به ویژه مصر، نظریه‌های قرآنی علوم طبیعی تدوین و منتشر شد. عده‌ای از محققان علوم قرآنی و شاگردان با واسطه و بی‌واسطۀ آیت‌الله معرفت نیز که اینک در جامعه‌المصطفی العالمیه فعالیت می‌کنند، به صورت موجبه جزئیه، به استخراج نظریه‌های علوم طبیعی از قرآن اعتقاد دارند. مهم‌ترین آسیب این تحقیقات، ناآگاهی محققان از روش تفسیر صحیح و ناپرهیزی از تفسیر به رأی و گرفتاری در تحمیل آرای علوم طبیعی بر آیات قرآن و همچنین خلط بین نظریه‌ها و فرضیه‌های علوم طبیعی و گزاره‌های طبیعت‌شناختی در قرآن است. این جهل ناشی از این بود که آن دسته از محققان علاقه‌مندِ به قرآن فکر می‌کردند اگر نظریه‌های علوم طبیعی در قرآن نباشد، قرآن کریم ناقص است و بر کمال آن آسیب وارد می‌شود! در واقع؛ توجه نداشتند که قرآن در هدایت انسانها کامل است و نباید کمال آن را به گونه‌ای تفسیر کرد که عقل و تجربه تعطیل شود. در حقیقت؛ نهایت بهره‌ای که می‌توان از قرآن و روایات در حوزۀ علوم طبیعی برد، این است که برخی از آیات طبیعت‌شناختی قرآن و روایات می‌توانند زمینه‌ساز فرضیه‌سازی برای علوم طبیعی بشوند؛ نه اینکه نظریه یا فرضیه‌ای در این حوزه در اختیار محققان قرار بدهند. این بهره‌برداری از متون دینی زمینه را برای پژوهشهای آزمایشگاهی بعدی در راستای تأیید یا ابطال آن فرضیه فراهم می‌سازند و در صورت ابطال فرضیه، هیچ آسیبی به آیات طبیعت‌شناختی قرآن وارد نمی‌شود. پیروزی شکوه‌مند انقلاب اسلامی ایران موجب توجه ویژه به تحول علوم انسانی در کشور شد و به همین سبب، مراحل ذیل در تحول علوم انسانی تحقق یافت: مرحلۀ اول: ستاد انقلاب فرهنگی در آغاز تأسیس توانست با تدبیر مناسب، پیوند حوزه و دانشگاه را به سمت آگاهی‌بخشی به علوم انسانی سکولار و تلاش برای اسلامی‌سازی علوم انسانی سوق دهد. برگزاری جلسات متعدد استادان حوزه و دانشگاه دربارۀ رشته‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و اقتصاد و حقوق و علوم تربیتی که توسط آیت‌الله مصباح یزدی مدیریت می‌شد، باب جدیدی از وحدت حوزه و دانشگاه را گشود؛ به گونه‌ای که حوزویان با مفاهیم و گزاره‌های مدرن در علوم انسانی و دانشگاهیان با مفاهیم و گزاره‌های دینی و فقهی و اخلاقی آشنا شدند. دکتر احمد احمدی و آیت‌الله مهدوی کنی در این زمینه نقش مهمی داشتند. مرحلۀ دوم: راه‌اندازی دانشگاه امام صادق(ع) توسط آیت‌الله مهدوی کنی و نیز تأسیس رشته‌های علوم انسانی در حوزۀ علمیه قم در قالب دفتر همکاری حوزه و دانشگاه توسط دکتر احمد احمدی و بنیاد باقرالعلوم(ع) و مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) توسط آیت‌الله مصباح، از اقدامات مهمی بودند که زمینه را برای آموزش طلاب علاقه‌مند به علوم انسانی و اجتماعی فراهم کردند. نگرش محققان در این مرحله نسبت به اسلامی‌سازی علوم انسانی اجتماعی، نگرش تهذیبی بود و به همین سبب، فعالیت تهذیبی برای اصلاح نظریه‌های سکولار انجام گرفت. مرحلۀ سوم: توجه کردن محققان حوزوی و دانشگاهی به بنیادهای فلسفی و الهیاتی علوم انسانی مدرن و کاربردی‌سازی فلسفۀ اسلامی برای حل مسائل فلسفی در علوم انسانی و توسعه و کاربست معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی در مسائل علوم انسانی و اجتماعی. پیگیری این نگرش تحقیقاتی توسط آیت‌الله سید منیرالدین حسینی هاشمی در فرهنگستان علوم اسلامی، آیت‌الله مصباح در مؤسسۀ امام خمینی(ره)، آیت‌الله جوادی آملی در بنیاد اسراء، آیت‌الله رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی و حجت‌الاسلام والمسلمین پارسانیا در دانشگاه باقرالعلوم(ع)، منجر به تولید نظریه‌های اسلامی در زمینۀ جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و علوم تربیتی و اقتصاد و حقوق و غیره شد. تحقیقات دکتر خسرو باقری دربارۀ علم دینی و تربیت اسلامی نیز در همین راستا تعریف می‌شود؛ با این تفاوت که آیت‌الله حسینی هاشمی علاوه بر تأکید بر بنیادهای فلسفی و تأسیس فلسفه شدن، معتقد به سریان مبانی در همۀ لایه‌های معرفتی و کاربردی و واقعیتهای عینی بودند و به همین سبب، اسلامی‌سازی را در پنج سطح مبانی و علوم و سیاستها و رفتارها و نهادسازی‌ها می‌دانستند. اما دکتر باقری بعد از انتشار دیدگاه تأسیسی به تبیعت از دکتر گلشنی به این باور رسیدند که تغییر در مبانی و بنیادهای نظری، تنها باعث تحول در نظریه‌های کلان علوم می‌شود و تغییر اساسی در دیگر ساحتهای علوم ایجاد نمی‌کند. دیدگاه مجموعۀ آیت‌الله مصباح در سه ساحت تحول در مبانی و بنیادهای نظری و تهذیب علوم انسانی غربی و تولید نظریه‌های نوین با روش اجتهادی متعارف حوزه‌ها بود که در دو ساحت اول، موفقیتهایی کسب شد. مرحلۀ چهارم: اهمیت یافتن فلسفۀ علوم انسانی اسلامی در جامعۀ علمی حوزویان و دانشگاهیان به ویژه روش‌شناسی علوم انسانی که به تأسیس گروه مستقل در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران انجامید. الگوی حِکمی- اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی و روش حِکمی- اجتهادی خسروپناه در این مرحله می‌گنجد. الگوی حکمی- اجتهادی با استفاده از روش حکمی و روش اجتهادی قسم اول و دوم و سوم و چهارم، درصدد تولید علوم اجتماعی اسلامی در سه ساحت توصیف انسان مطلوب، توصیف انسان محقق و تغییر انسان محقق به انسانی مطلوب است. این روش در چند رسالۀ‌ دکتری از جمله: انسان مطلوب سیاسی در نهج‌البلاغه، پرستاری حکیمانه، سلامت معنوی در نوجوانان، الگوی راهبردی مدیریت امنیتی فرقه‌های نوپدید در جمهوری اسلامی ایران و ده‌ها مقالۀ علمی- پژوهشی کاربست یافت. نسل دوم فرهنگستان علوم اسلامی به تبعیت از آیت‌الله حسینی هاشمی و با مدیریت آیت‌الله میرباقری توانست روش و منطق تولید علم را تدوین کند و در بحثهایی مانند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تمدن اسلامی، سبک زندگی اسلامی و... به کار گیرد. تدوین و کاربرد روش برای اسلامی‌سازی علوم انسانی، یکی از موفقیتهای مهم در طرح علم دینی به شمار می‌آید. مرحلۀ پنجم: عملیاتی کردن و مدیریت کلان تحول علوم انسانی یکی از اقدامات کاربردی است که سالهای پیش می‌بایست وزارت علوم دنبال می‌کرد. مدیریت کلان تحول در راستای به‌روزرسانی و بومی‌سازی و کاربردی و اسلامی‌سازی علوم انسانی جریان دارد. این مرحله به صورت رشته‌محور و اصلاح سرفصلها توسط استادان متخصص دانشگاهی و حوزوی انجام می‌شود. سرفصلهای برخی رشته‌ها بیش از سی سال تغییر نیافته بود؛ اما با این فعالیت مهم در شورای عالی انقلاب فرهنگی و با مدیریت دکتر حداد عادل، تحول اساسی در رشته‌های علوم انسانی تحقق می‌یابد. مهم‌ترین آسیب در این مرحله، ابهام در نظریۀ علم دینی و فرایند اسلامی‌سازی علوم انسانی است که باید در کنار تحول مدیریتی، رفع شود. اینک مسئلۀ تحول علوم انسانی و پروسۀ اسلامی‌سازی علوم اجتماعی به مرحله‌ای رسیده است که اولاً، باید تولید نظریه‌های کاربردی علوم انسانی و اجتماعی اسلامی یا علوم انسانی با رویکرد اسلامی را افزایش داد؛ ثانیاً، این نظریه‌ها به صورت عملیاتی در کشور اجرا شوند تا نتیجه‌بخشی عینی نظریه‌های اسلامی بر همگان آشکار شود؛ ثالثاً، اسلامی‌سازی علوم انسانی جورچینی است که هر یک از دانشهای فلسفه و فقه و اخلاق و عرفان و علوم اجتماعی در بخشی از آن قرار دارند. این سه نکتۀ مهم، بدون مدیریت کلان نظری و عملی ممکن نیست؛ مدیریتی که بتواند این طرح کلان نظری و اجرایی را در دانشگاه امام صادق(ع)، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، مؤسسۀ امام خمینی(ره)، دانشگاه عالی دفاع ملی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و غیره پیاده ساخته، سپس نظریه‌های علوم انسانی اسلامی تولید شده را در نهادهای اجرایی، مانند ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و غیره جاری سازد. این شماره از فصلنامۀ مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی شامل مقالات ذیل است: مقالۀ «بررسی و تحلیل اولویتهای فکری دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف» با هدف دستیابی به اولویتهای فکری دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف و بررسی وجود آن اولویتها در سرفصلهای رایج دروس معارف اسلامی نگاشته شده است. مقالۀ «بررسی اصالت و کارایی شیوه‌های رفع تعارض علم و دین از نظرگاه آیت‌الله مصباح یزدی» با هدف توانایی در کشف حل تعارضهای ادعایی بین علم و دین تدوین شده است. مقالۀ «تبیین معرفت‌شناسی ژیل دلوز و علامه طباطبایی و نقد چالشهای رویکرد ریزوماتیک» با هدف بررسی «معرفت‌شناسی» در رویکرد ریزوماتیک ژیل دلوز و علامه طباطبایی و نقدهای وارد بر معرفت‌شناسی ریزوماتیک دلوز بر مبنای نظریات علامه طباطبایی تدوین شده است. مقالۀ «واکاوی تأثیر تفکّر و تعقّل در تعمیق ایمان دینی از منظر قرآن» با هدف بررسی تأثیر اندیشه‌ورزی بر ایمان دینی و چگونگی این رابطه نگاشته شده است. مقالۀ «رابطۀ جهت‌گیری مذهبی والدین و سبک فرزندپروری آنان با بهزیستی ذهنی فرزندان» با هدف تعیین رابطۀ جهت‌گیری مذهبی والدین و سبک فرزندپروری آنان با بهزیستی ذهنی فرزندان تحقیق شده است. مقالۀ «بررسی میزان رضایتمندی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شیراز از دروس معارف اسلامی(انقلاب اسلامی، تاریخ اسلام و اخلاق اسلامی)» با هدف بررسی میزان رضایتمندی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شیراز از دروس معارف اسلامی(انقلاب اسلامی،تاریخ اسلام و اخلاق اسلامی) تدوین شده است.       مقالۀ «نقش تعالیم وحیانی در استحکام اندیشه‌های انسانی با تأکید بر دیدگاه علامهطباطبائی» با هدف دستیابی به نقش اندیشه‌های وحیانی در استحکام‌بخشی اندیشه‌های انسانی و اثبات نیازمندی بشر به اندیشه‌های وحیانی از دیدگاه علامه طباطبائی تحقیق شده است. مقالۀ «آسیبهای نظام آموزشی حوزۀ علمیه با تأکید بر آرای رهبری» با هدف بررسی آسیبهای نظام آموزشی حوزۀ علمیه قم به لحاظ محتوا، متون و روش با تکیه بر نظرات مقام معظم رهبری و صاحب‌نظران حوزۀ علمیه تدوین شده است.   سردبیر