سیر اندیشه معتزله در ابعاد کلامی و علوم قرآن

 مطالعه، بررسى و نقد اندیشه‌هاى کلامى و قرآنى معتزله است.  بحث حدوث قرآن نخستین بار از سوى جعد بن درهم طرح شد. با پیدایش معتزله این بحث جان تازه‌اى گرفت و مأمون عباسى مدافع سرسخت آن گردید. مأمون بسیارى از علما را ناگزیر ساخت تا به پذیرش حدوث قرآن تن در دهند. معتزلیان از آن جهت که در بحث کلام الهى قایل به کلام لفظى بودند، حدوث قرآن را مطرح ساختند. مهم‌ترین دلیل معتزلیان به حدوث قرآن، آیات قرآن و عقل بود. معتزلیان نسخ را زدودن حکم مى‌دانند و وقوع نسخ در قرآن را باور دارند. شرایط نسخ در دیدگاه معتزلیان عبارتند از: 1- ناسخ و منسوخ باید هر دو دلیل شرعى باشند. 2- ناسخ از منسوخ باید جدا باشد.  آنان معتقدند که هر سه نوع نسخ - نسخ تلاوت و حکم، نسخ تلاوت و نسخ حکم - امکان دارد و در قرآن نیز واقع شده است. قرآن، سنت و اجماع در نگاه معتزله مى‌تواند ناسخ آیات قرآن قرار گیرد. نظّام معتزلى یکى از وجوه اعجاز قرآن را صرفه خواند و جاحظ دیدگاه او را نقد کرد. اخبار از غیب، نظم قرآن، فصاحت قرآن، بلاغت قرآن، نقض عادات، ترک ستیزه با قرآن،سازگارى آیات، همانندى قرآن با دیگر معجزات و سازگارى قرآن با عقل از دیگر وجوه اعجاز قرآن از دیدگاه معتزلیان است. آنان معتقدند براى دریافت مراد خدا از متشابهات، نخست باید به عقل و در مرحله بعد به آیات و سنت و اجماع مراجعه کرد در ادامه عام و خاص، قصّه‌هاى قرآن، نزول قرآن و تحریف ناپذیرى قرآن از دیدگاه معتزلیان مورد بررسى قرار گرفته است.