سخن هست گنجی که من یافتم

هرچند ادبیات و فرهنگ تاجیکی همواره با تحولات و دگرگونی‌های بزرگ اجتماعی بوده، هرگز در هیچ مقطع تاریخی قدرت و توانایی‌اش را ازدست نداده است. سدۀ نوزدهم یکی از دوره‌های بسیار بااهمیت در تاریخ ادب و فرهنگ تاجیک است. شرایط خاص تاریخی حاکم بر این دوره سبب شده بود که تاجیکستان در شرایط سیاسی و اجتماعی دشواری به‌سر برد. در نیمۀ اول عصر نوزدهم ادبیات تاجیک در روند ادبی «دوزبانی» (ازبکی و تاجیکی) قرار داشت. در رهایی از این حالت و برای گسترش ادبیات فارسی‌زبان جریان روشن‌گرایی و معارف‌پروری نقش مهمی ایفا کرد. از نمایندگان مهم این جریان که نقشی انکارناپذیر در روشنگری و بیداری مردم تاجیک داشت، احمد دانش است. یکی از پیروان احمد دانش در اواخر سدۀ نوزدهم که در عمر نه‌چندان طولانی خود، میراث گرانبهایی به یادگار گذاشت، شمس‌الدین شاهین است که در این مقاله شرح مختصری از زندگی و آثار او آمده است. شاهین در مکتب بزرگ ادبیات کلاسیک فارسی و تاجیکی به‌ کمال رسیده و مهارت بلند شاعری حاصل کرده است. از این شاعر جوان‌مرگ غزلیات و قصیده، مسدسات و مخمسات، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند، قطعه، رباعی، و آثاری چون داستان لیلی و مجنون، مثنوی ناتمام تحفۀ دوستان و اثر منثور بدایع‌الصنایع باقی مانده است که هرکدام از مهارت و قابلیت او شهادت می‌دهند. جسارت شاهین در تنقید و نکوهش ترتیبات اجتماعی و نظام مملکت‌داری به‌شدت متأثر از احمد دانش است. بررسی آثار شاهین نشان از مقام ویژۀ او در ادبیات تاجیک نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم به‌مثابۀ شاعر و نویسندۀ پیش‌قدم دارد.