حکومت‌های محلّی ایران در قرن هشتم هجری و مسأله مشروعیت

سقوط دولت ایلخانان، ایران را وارد دوره­ای از بی ثباتی و پراکندگی سیاسی نمود. در پی مرگ ابوسعید ایلخان در سال 736 ه‍.ق. نیروهای متعدّدی به رقابت بر سر کسب قدرت و تصاحب میراث ایلخانان پرداختند. در نتیجه، کشور میان چندین دولت محلّی تقسیم شد؛ وضعیتی که بیش از نیم قرن و تا پایان قرن هشتم ادامه یافت. در درجة نخست، قدرت و نیروی نطامی بود که میزان موفقیت این نیروها را تعیین می کرد، امّا  هر یک از آنها با اقامة برخی دعاوی و مبانی به تلاش برای اثبات سزاواری و مشروعیت خود برای حکومت نیز دست زدند. مقالة حاضر به بررسی نحوة مواجهة این نیروها با مسألة مشروعیت، و مشخّص کردن مبانی و مفاهیمی می پردازد که آنها به منظور کسب مشروعیت و اثبات حقّ حاکمیت به کار گرفتند. این مبانی را می توان در چهار گرایش دسته بندی کرد: مغولی، سنّی، شیعه و ایرانی.مفاهیم مغولی همچون فرهمندی خاندان چنگیز، و حقّ انحصاری آنها برای حکومت توسّط قبایل مغول به کار گرفته شد؛ مفاهیم سیاسی سنّی مانند تظاهر به دینمداری، و احیای ارتباط با خلافت مورد استفادة  دولتهای سنّی آل کرت و آل مظفّر قرار گرفت؛ مفاهیم شیعه از قبیل ظلم ستیزی، عدالت طلبی و انتظار ظهور مهدی موعود مورد استناد سربداران؛ و بالاخره مفاهیم ایرانی، همچون سلطنت، تقابل ایرانی- تورانی و نام ایران، به تفاوت، مورد استفادة بیشتر حکومتهای این دوره قرار گرفت. از میان چهار گرایش یاد شده، مبانی مغولی و سنّی به تدریج به حاشیه رانده شدند، امّا مبانی ایرانی و شیعه باقی مانده، در نهضت صفویان بازتاب یافتند. تلفیق این دو گرایش در آغاز قرن دهم به تأسیس دولت مرکزی و تحقّق وحدت ملّی ایران انجامید.