جدیدی‌ها کیستند؟

جنبش جدیدیه که در ابتدای قرن بیستم میلادی در آسیای میانه منتشر شد، درواقع ادامۀ منطقی غایه‌های ترقی‌پروری معارف‌پروران نیمۀ دوم قرن نوزدهم است. این مقاله با هدف بررسی سیر تطور این جنبش و پیامدهای آن به‌نگارش درآمده است. طبق نوشته‌های صدرالدین عینی، تحت تأثیر مطبوعات فارسی و ترکی و همچنین انقلاب‌های روسیه، ترکیه و ایران در آسیای میانه جوانانی پیدا شدند که خواستار دگرگونی نظام سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور شدند. این جوانان پس از فاجعۀ شیعه و سنی ابتدای سال ۱۹۱۰م در شهر بخارا درپی تأسیس سازمانی مخفی به‌نام «تربیت اطفال» برآمدند که هدفش تشویق و ترغیب به اصلاحات عمومی بود. به‌رغم تلاش‌های ادارۀ سیاسی روس برای تعطیلی فعالیت‌های سازمان تربیت اطفال، این سازمان تا انقلاب فوریۀ سال ۱۹۱۷م به فعالیت‌های خود ادامه داد. پس از انقلاب فوریۀ ۱۹۱۷م در روسیه، فعالیت سیاسی جدیدان جوان‌بخاریان اوج گرفت؛ اما این گروه مدتی بعد به تعقیب و شکنجۀ امیر گرفتار آمدند. در سال ۱۹۱۸م، گروه چپ جوان‌بخاریان با همدستی دوایر کمونیستی بخارا براساس برنامۀ حزب کمونیستی روسیه تشکیل شد. در سال ۱۹۲۰م، گروهی از جدیدان در شهر تاشکند فرقۀ جوان‌بخاریان- انقلابیون را تأسیس کردند که این فرقه در همان سال به حزب کمونیستی بخارا پیوست و به‌قدرت رسد؛ اما از آنجا که حزب بلشویکان تحمل هیچ حزب دیگری را نداشت، کمر به نابودی جدیدان بست. چنان‌که مشاهده می‌شود، جنبش جدیدیه در طول حیات خویش مراحل مختلفی را طی کرده است که تا مدت‌ها به‌دلیل نظر منفی جناح حاکم نسبت به آن، از جانب عالمان جامعه‌شناس تاجیک مورد تحقیق قرار نگرفت. اما در سال ۱۹۸۸م، در تاشکند جلسه‌ای دربارة این جنبش برگزار شد و شرکت‌کنندگان به این جمع‌بندی رسیدند که جنبش جدیدیه در تاریخ افکار سیاسی و اجتماعی آسیای میانه واقعه‌ای پیشرفته بوده و باوجود محدودیت‌های تاریخی و ضدیت‌هایش، در بیداری و خودآگاهی جامعه نقش برجسته داشته است.