جایگاه انواع سرمایه در پایداری نسلی نظام بهره‌برداری خانوادگی

نتایج بیشتر پژوهش‌ها در ایران در حوزة نظام بهره‌برداری خانوادگی دلالت بر ناپایداری اقتصادی این واحدها دارد؛ از این‌رو در سال‌های اخیر، شناسایی زمینه‌های پایداری این واحدها به یکی از موضوعات مهمی تبدیل شده که پژوهشگران و برنامه‌ریزان به آن توجه داشته‌اند. با توجه به این موضوع و با وجود اینکه سوگیری‌های سیاستی و حمایتی دولتی، بیشتر به‌سوی واحدهای بهره‌برداری بزرگ‌مقیاس است، پرسش اصلی این است که چه عواملی زمینه‌ساز تاب‌آوری بهره‌برداری‌های خانوادگی در محدودة مورد مطالعه شده است؟ برای پاسخ به این پرسش از فضای مفهومی برگرفته از نظریة اجتماعی بوردیو استفاده شد تا تحلیل جامعه‌شناختی متفاوتی از سازوکارهای بازتولید و مانایی نظام بهره‌برداری خانوادگی ارائه شود. به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها از تکنیک مصاحبة نیمه‌ساخت‌یافته با اعضای 14 خانوادة بهره‌بردار (35 مصاحبه) و برای تحلیل داده‌ها از راهبرد تحلیل محتوای کیفی «شیوه به‌کارگیری قیاسی مقوله‌ها» و تکنیک کدگذاری فرضیه‌ای استفاده شد. در مرحلة تحلیل داده‌ها، از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی مکس کیو دی‌ای 2018 و برای افزایش قابلیت اتکا از نوار ابزار «توافق کدگذاران» بهره برده شد. براساس تحلیل یافته‌ها، اعضای خانواده‌های بهره‌بردار از شکل‌های گوناگون سرمایة اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و نمادین برای بقای واحد بهره‌برداری استفاده می‌کنند که در این میان، نقش سرمایة نمادین چشمگیر است. چرخة تبدیل شکل‌های گوناگون سرمایه به همراه راهبردهای بازتولید و تبدیل مجدد، درنهایت منجر به تداوم (بقا، تحول) یا خاتمة فعالیت واحد بهره‌برداری می‌شود. نتایج پژوهش این فرض را تقویت می‌کند که باید هنگام پژوهش درمورد نظام بهره‌برداری کشاورزی خانوادگی، عنصر «خانواده» را در نظر بگیریم. درواقع این مقاله با مطالعة نحوة کمک‌کردن تمامی افراد دخیل در کسب‌وکار (اعضای خانوادة بهره‌بردار) به حفظ کسب‌وکار کشاورزی خانوادگی، به‌جای تمرکز صرف بر نقش رئیس واحد بهره‌برداری (برحسب پژوهش‌هایی که تاکنون در این ‌زمینه در ایران انجام شده) نشان می‌دهد در میدان کشاورزی خانوادگی، سطوح مختلفی از سرمایة افراد به شیوه‌هایی استفاده می‌شود که حفظ‌کنندة نظام بهره‌برداری خانوادگی است و روابط بین اعضای خانواده نیز می‌تواند از سطوح مختلف سرمایه تأثیر بگیرد. با افزایش آگاهی درمورد کارکرد سرمایه‌های مختلف افراد، واحد بهره‌برداری خانوادگی می‌تواند از این سرمایه‌ها استفادة مؤثرتری داشته باشد، به‌ویژه اگر نحوة استفاده از سرمایه‌ها به نفع «تحول» کشاورزی خانوادگی باشد.