تداعی؛ ترفندی روایی- نمایشی برای متادرامِ گریز در تعزیه

تعزیه گونه‌ای نمایش آیینی است که با هدف روایت وقایع تاریخی - مذهبی، به‌ویژه فجایع عاشورا و شهادت امامان اجرا می‌شود. اهمیت حادثة عاشورا در تعزیه تا حدی است که در اغلب تعزیه‌های غیرعاشورایی، شاعر پرده‌هایی فرعی خلق می‌کند تا از طریق آن بخش‌هایی از حوادث کربلا را نیز روایت کند. به این پرده‌های فرعی، گریز (گریز به صحرای کربلا) گفته می‌شود. گریزها همواره با اخلال در روایت خطی داستان (روایت‌گردانی) همراه‌اند؛ بنابراین شاعر باید به نحوی آنها را در تعزیة اصلی جای دهد. در این مقاله، شیوة گنجاندن گریزها در تعزیة اصلی بررسی شده است. به عقیدة نگارندگان، گریز از تعزیة اصلی بر پایة ترفند روایی- نمایشیِ تداعی انجام می‌شود که نتیجة یادآوری یک صورت یا مفهوم ذهنی است. برای بررسی این فرایند از مفاهیم روان‌شناسی مرتبط با تداعی استفاده شد و انواع، قواعد و عوامل تداعی در گریزها بررسی شد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه گریز نوعی متادرام به شمار می‌رود، گریزها به دو نوع بیانی و نمایشی تقسیم شدند.