تجلّی خط «مُحَقَّق» بر خطوط «ریحان» و «ثلث» در کتابت قرآن کریم

درآغاز قرن سوم هجری، به‌خاطر پیچیدگی اَشکال و قرائت خط‌ کوفی، خطوطی تازه رشدی ناگهانی یافتند. این خط‌ها که از منشأ مشترکی برخاسته بودند به اقلام ِستّه (قلم‌های شش‌گانه) معروف شدند که عبارت‌اند از: «مُحَقَّق، ریحان، ثلث، نَسخ، تُوقیع، رقاع». روایات‌ گوناگونی در تقدُّم و تأخُّر این خطوط وجود دارد امّا به هر جهت این اقلام پایه و اساس خط‌ و خوشنویسی اسلامی را مُهیّا کردند و تا ابداع خطوط «تعلیق»، «نستعلیق» و «شکسته نستعلیق»، که به‌دست ایرانی‌ها و در فاصلۀ قرن هفتم تا یازدهم هجری صورت گرفت، هرچه گذشت و هرآنچه خلق و نگاشته شد در همین حدود کلی قلم‌های شش‌گانه صورت پذیرفت، امّا سر منشأ همۀ این قلم‌های شش‌گانه «خط مُحقَّق» است که به خاطر شکوه و عظمت، اندام درشت، فاصله‌های منظم، یکدست و ساده بودن به این نام شناخته شده است. در این خط هر حرف شکل ثابت و معیّنی دارد و با حروف دیگر اشتباه نمی‌شود. همچنین کلمات متداخل نوشته نمی‌شود. بدین جهت خطی است واضح و روشن. خط ریحان با فاصلۀ یک قرن بعد و شبیه خط مُحقَّق پدید آمد به نحوی که آن را «باریکِ مُحقَّق» نام نهادند. در این خط همانند خط مُحقَّق خصوصیاتی از «خط ثلث» را نیز می‌توان یافت. خط مُحقَّق و ریحان در نظر اوّل شبیه خط ثلث هستند، امّا براثر دقّت تفاوت‌های واضحی در شکل حروف آن‌ها دیده می‌شود. این دو خط تا قرن یازدهم هجری برای کتابت قرآن کریم در ایران و سایر کشورهای اسلامی رواج داشته و به خاطر خوانا بودن یکی از موجبات به کار رفتن این خط بوده است. در این پژوهش آثار خوشنویسی خط مُحَقَّق، ریحان، و ثلث در کتابت قرآن کریم بررسی و به جنبه‌های تفاوت‌ها و تشابهات سه خط مُحقَّق، ریحان و ثلث و برتری (تجلّی) خط مُحقَّق، هدف اصلی مقالۀ پیش‌روست و پرسش‌های آن به ترتیب زیر است: 1- ویژگی اصلی خط مُحَقَّق چگونه است؟ 2- عامل تأثیر و تجلّی خط مُحقَّق بر دو خط ریحان و ثلث چیست؟ روش تحقیق بر‌اساس تاریخی– توصیفی و مبنای گردآوری کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی بررسی شده است و دستاورد حاصل از این تحقیق نمایانگر تأثیر خط مُحقَّق بر دو خط ریحان و ثلث و مهجوریت خط مُحقَّق برای ادامه تحقیق و اصلاح اسناد مکتوب است. نتیجه اینکه خط محقق مستقیماً از خط کوفی ایرانی گرفته شده است و در درجۀ اعتبار بعد از خط کوفی است و هیکل و اندام و صورت ظاهری حروف خط ریحان و ثلث (چه در مفردات و چه در ترکیب) تحت تأثیر تنگاتنگ و همنشین خط محقق قرار دارد و به همین لحاظ خط محقق درکتابت قرآن کریم بر دو خط ریحان و ثلث تجلی نموده است.