تبیین سیاست های عمودی - گزینشی در سیاست گذاری بخش صادرات ایران

تجربۀ کشورهای موفق صنعتی و تازه صنعتی نشان می دهد که برای صنعتی شدن باید پله های نردبان مزیت نسبی به سرعت طی شود؛ یعنی هر کشور، در وهلۀ نخست، از صادرکنندۀ کالاهای اولیه و وابسته به منابع طبیعی به صادرکنندۀ کالاهای وابسته به نیروی کارِ با دانش بالا تغییر وضعیت یابد. سپس به صادرکنندۀ کالاهای فناوری محور و درنهایت به صادرکنندۀ کالاهای دانش محور مبدل شود. ایران، با توجه به پتانسیل فراوانی که در نیروی انسانیِ با مهارت زیاد دارد، سهم چندان زیادی در صادرات کالاهای با فناوری بالا و دانش محور ندارد؛ به عبارتی در پله های پایینی مزیت نسبی قرار گرفته است. لذا حضور ایران در عرصۀ صنایعِ با فناوری بالا نیازمند برنامه ریزی مناسب و اتخاذ سیاست های حمایتی متناسب با آن و در یک کلمه نیازمند سیاست گذاری عمودی - گزینشی با توجه به افق های زمانی مختلف است. بر اساس بررسی های صورت گرفته در این مقاله دربارۀ وضعیت ایران از منظر شاخص مزیت نسبی آشکارشده، ایران در مرحلۀ گذار از پلۀ اول (صادرات محصولات خام) به پلۀ دوم (صادرات محصولات با فناوری پایین) مزیت نسبی است. البته نه تنها این مرحلۀ گذار تقویت نشده، بلکه سهم کالاهای پلۀ اول به نسبت صادرات کالاهای پلۀ دوم درحال افزایش است. بنابر این بررسی، این نتیجۀ مهم به دست می آید که در ایران نباید کورکورانه به دنبال سیاست گذاری عمودی در صنایع با فناوری بالا بود، بلکه، با توجه به جایگاه ایران در پله های مزیت نسبی، سیاست گذاران باید بر ارتقای ایران از پلۀ اول به پلۀ دوم و استقرار مستحکم در این پله تمرکز داشته باشند. این نکته توجه به پله های بعدی مزیت نسبی را نفی نمی کند و سیاست گذاری عمودی و افقی برای دستیابی به صنایع با فناوری بالا را الزامی می داند. در این مقاله، با توجه به جایگاه ایران در پله های مزیت نسبی، چارچوبی کلان برای سیاست گذاری پویای صنعتی ارائه می شود که ضمن توجه به افق کوتاه مدت و سیاست های لازم در آن، برای جلوگیری از روند عقب برندۀ موجود از پلۀ دوم به پلۀ اول مزیت نسبی، سیاست گذاری میان مدت برای تقویت جایگاه ایران در پلۀ دوم مزیت نسبی و سیاست گذاری بلندمدت برای ارتقا در پله های مزیت نسبی نیز مدنظر قرار می گیرد. در تمامی این افق های زمانی، سیاست گذاری مبتنی بر سیاست گذاری عمودی و افقی است، به گونه ای که سهم سیاست گذاری عمودی در افق های کوتاه مدت و میان مدت بیشتر است و سیاست های افقی غالباً برای دورۀ بلندمدت به کار می رود.