تأثیر سطوح مختلف آبیاری و زمان برداشت بر برخی خصوصیات زراعی و میزان اسانس گیاه دارویی زنیان (Carum copticum L.)

مقدمه زنیان (Carum copticum L.) گیاهی یک‌ساله متعلق به تیره چتریان است (Majnoon Hosseini and Davazdah Emami, 2007). بذر زنیان دارای اسانس حاوی تیمول، ترکیبات سیمن، آلفا پینن، بتاپینن، گاما ترپینن، میرسن و لیمونن می­باشد (Majnoon Hosseini and Davazdah Emami, 2007; Khajeh et al., 2004). زمان بندی و برنامه ریزی آبیاری بر اساس مراحل رشد و نمو گیاهان و یا بر اساس کاهش میزان آب قابل دسترس گیاهان صورت می­گیرد تا از این طریق آب لازم به صورت دقیق و به موقع به محصول زراعی رسانده شود. این تکنیک­ها در راستای حفاظت، افزایش بهره وری و پایداری آب کشاورزی می­باشد. تنش آب به طور قابل ملاحظه ای رشد، متابولیسم، فتوسنتز و عملکرد گیاهان را کاهش می­دهد، اما در برخی از گیاهان دارویی کمبود آب مواد موثره را از قبیل اسانس­ها افزایش می­دهد. حیدری و همکاران (Heidari et al., 2012) طی تحقیقی در گیاه آنیسون نشان دادند که عملکرد دانه و عملکرد اسانس تحت تأثیر تنش خشکی و زمان­های برداشت قرار گرفت. رضائی چیانه (Rezaei-Chiyaneh, 2011) گزارش کرد که با افزایش فاصله آبیاری تعداد چتر در گیاه، تعداد دانه در هر چتر، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و عملکرد اسانس در گیاه رازیانه به‌طور معنی‌داری کاهش یافت، اما تنش خشکی باعث افزایش تولید اسانس دانه شد. با وجودی که در مورد اثر تنش آبی برمحصولات زراعی تحقیقات وسیع و جامعی انجام گرفته، اما رفتار گیاهان دارویی در چنین شرایطی به خوبی مطالعه نشده است. این تحقیق با هدف بررسی نحوه واکنش گیاه دارویی زنیان در طول دوره رسیدگی دانه به کمبود آب اجرا گردید تا ضمن تعیین سطح آبیاری مطلوب، تأثیر تیمارهای متفاوت آبیاری و زمان برداشت بر خصوصیات زراعی و تغییرات کمی اسانس در دانه زنیان تعیین گردد. مواد و روش‌ها آزمایشی در سال زراعی 1390-1389 در مزرعه‌ای واقع در استان آذربایجان غربی- شهرستان نقده با طول جغرافیایی ْ45 و َ24 و عرض جغرافیایی ْ36 و َ57 و ارتفاع 1328 متر از سطح آب‌های آزاد اجرا شد. میانگین­های متوسط دما و بارندگی سالیانه در طی یک دوره ده‌ساله به ترتیب برابر 12/40 درجه سانتی­گراد و 323 میلی‌متر گزارش شده است. بافت خاک مزرعه از نوع رس-سیلتی است. آزمایش­ به‌صورت کرت‌های خردشده بر پایه بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. در این آزمایش­ پنج تیمار آبیارﻯ بر اساس میزان تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A (آبیاری بعد از 6٠، 90، 120، 150 و ١8٠ میلی­متر تبخیر) در کرت­هاﻯ اصلی و سه زمان برداشت (شیری، خمیری و رسیدگی کامل دانه­ها) در کرت­هاﻯ فرعی قرار گرفتند. بذور در عمق سه سانتی‌متر زیر سطح خاک به‌صورت کرتی، در تاریخ 15 فروردین 1390 کشت شدند. بعد از استقرار کامل بوته­­ها، تیمارهای آبیاری اعمال گردید. علف­های هرز در طول فصل رشد بنا به‌ضرورت از طریق وجین دستی کنترل شدند. بر اساس آزمون خاک، کود سوپرفسفات تریپل به میزان 150 کیلو­گرم تماماً قبل از کاشت و کود اوره به میزان 100 کیلوگرم در هکتار به‌صورت سرک (در دو مرحله قبل از کاشت و مرحله ساقه رفتن) به کرت­های آزمایش اضافه شد. هر واحد آزمایشی شامل هشت ردیف کاشت به طول چهار متر، بافاصله‌ی بین ردیف 40 سانتی­متر و روی ردیف 25 سانتی­متر در نظر گرفته شد. همچنین به‌منظور جلوگیری از نشت آب به کرت‌های مجاور، فاصله هر کرت­ اصلی 5/1 متر و فاصله بین دو بلوک سه متر در نظر گرفته شد. به‌منظور استخراج اسانس، 30 گرم نمونه بذری از هر کرت وزن گردید و پس از آسیاب شدن مختصر در 300 میلی‌لیتر آب مقطر در داخل دستگاه کلونجر به مدت سه ساعت جوشانده شد تا اسانس آن استخراج شود. پس از تعیین درصد اسانس، عملکرد اسانس بر اساس عملکرد دانه × درصد اسانس محاسبه شد. جهت تجزیه‌وتحلیل داده­ های به‌دست‌آمده از نرم‌افزار SPSS 16 و مقایسه میانگین ­های به‌دست‌آمده آماری توسط روش آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد صورت گرفت. نتایج و بحث نتایج تجزیه واریانس داده­ ها نشان داد که سطوح مختلف تیمارهای آبیاری بر ارتفاع بوته، تعداد چتر در بوته، تعداد دانه در چتر، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیکی، عملکرد دانه، درصد اسانس و عملکرد اسانس تأثیر معنی­داری داشته است. افزایش فاصله آبیاری از 60 به 180 میلی‌متر تبخیر از تشتک سبب کاهش معنی­دار تمامی صفات مذکور شد. بیشترین عملکرد دانه (1074 کیلوگرم در هکتار) و عملکرد اسانس (39/90 کیلوگرم در هکتار) از تیمار آبیاری پس از 60 میلی‌متر تبخیر از تشتک حاصل شد. زمان برداشت بر تعداد چتر در بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیکی، درصد اسانس و عملکرد اسانس تأثیر معنی­داری داشت. به‌طوری‌که بیشترین عملکرد دانه (931 کیلوگرم در هکتار)، درصد اسانس (4/35 درصد) و عملکرد اسانس (40/13 کیلوگرم در هکتار) از برداشت در مرحله خمیری به دست آمد. نتیجه‌گیری با افزایش فاصله دور آبیاری از 60 به 180 میلی‌متر تبخیر از تشتک تبخیر ارتفاع بوته، تعداد چتر در بوته، تعداد دانه در چتر، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیکی، عملکرد دانه، درصد اسانس و عملکرد اسانس کاهش یافت. از آنجایی‌که تیمار آبیاری پس از 90 میلی‌متر تبخیر از تشتک تبخیر نسبت به تیمار آبیاری پس از 60 میلی‌متر تبخیر از تشتک ازنظر تولید دانه اختلاف معنی­ داری نداشت و زمان برداشت در مرحله خمیری عملکرد بالاتری را نشان داد. بنابراین، توصیه می­گردد که برای کسب حداکثر تولید اسانس و حصول عملکرد قابل‌قبول، گیاه زنیان تحت تنش ملایم خشکی قرارگرفته و برداشت گیاه در مرحله خمیری دانه صورت پذیرد.