بررسی اعتقادنامه قادری و تأثیر اجتماعی ـ سیاسی آن در معتزله بغداد

اختلاف‌ها و منازعه‌های فرقه‌ای میان اهل حدیث و معتزله در سده دوم هجری، به پیروی مأمون خلیفه عباسی از سیاست محنه و دفاع دستگاه خلافت از اندیشه معتزله انجامید، اما با پایان یافتن خلافت واثق و آغاز حکومت متوکل که به اهل حدیث گرایش داشت، این سیاست به سرانجام نرسید و معتزله در عرصۀ سیاست، به کناری گذاشته شدند و از این‌رو، قدرت اهل حدیث و نیروهای سنت‌گرا فزونی گرفت. اختلاف‌های مذهبی در قالب کوشش‌های سیاسی و مجادله‌های کلامی در سده‌های چهارم و پنجم هجری گسترش یافت و دنبال شد. صدور فرمان القادر بالله، دیگر خلیفه عباسی را به نام «اعتقادنامه قادری»، آغاز دوره «محنه دوم» می‌توان نامید. البته این فرمان را خلیفه‌ای سنی مذهب به انگیزه دفاع و کمک به اهل‌سنت در برابر معتزله و دیگر گروه‌های مخالف صادر کرده بود و از سوی دیگر به‌رغم فرمان محنه اول، پی‌آمدهای آن آرام آرام در عرصۀ سیاسی و اجتماعی جهان اسلام به‌ویژه جامعۀ بغداد رخ می‌نمود. این مقاله به بررسی و تبیین اوضاع تاریخی، علل و انگیزه‌های صدور این «اعتقادنامه» و تأثیرش در معتزلیان با توجه به جایگاه آنان در وضع سیاسی و اجتماعی جامعۀ بغداد می‌پردازد.