الگویابی تشخصِ عناصر مذهبی در شهر مزارهای ایران

موضوع تشخصِ عناصر مذهبی در شهرهای ایران از اهمیت بسیاری برخوردار است و در شهرمزارها (شهرهایی که دارای مزارهای مهم در ابعاد فرامنطق های هستند) به ویژه در دوره های زیباگرایی شهری (شیوه آذری به بعد)، الگوهای مختلفی برای آن وجود داشته است. امروزه با توسعه زیارتگاه های شهری، پیروی از الگوهای مختلف در بُعد تشخص، تفاوت هایی را در شهرمزارها آشکار نموده است. روش ایجاد تشخص در دو بخش کلیِ پلان شهری و سیمای شهری (حجم، نما، ارتفاع و تزئینات بنا)  قابل بررسی است. تفاوتها در اولویت دادن به تشخصِ بناها بیشتر ریشه در ایدئولوژی و تفکرِ مردم، حاکمان و سازندگان دارد. هدف این پژوهش ریشه شناسی این تفاوت ها در سنّت تاریخی و یافتن نسبت آ نها با فرهنگ امروز ایران به منظور الگوگیری از آ نها در طرح های جدید توسعه مجموع ههای مذهبی است. برای این منظور از روش پدیدارشناسی تاریخی و مطالعات اسنادی استفاده شده است و با انتخاب مهم ترین شهر مزارهای ایران، وضعیت تشخص در سیما و سازماندهی فضایی مورد بررسی قرار گرفت. بدی نگونه، براساس یافته های به دست آمده، از دوره آذری به بعد دو الگوی اصلی در شهرمزارها به رقابت پرداختند. گونه مزارگرا یا خانقاه‌گرا همچون بسطام و نطنز که مزار، شاخصِ کل شهر شده و مسجد و سایر بناها با حالتی کاملاً خفته و پنهان در کنار آن قرار م یگیرند؛ و به عکس در گونه مسجدگرا (گونه دوم) در کنار مزار، مسجد یا مصلای مهمی با تشخصِ بیشتر نسبت به زیارتگاه ایجاد می شود تا بُعد توحیدی و الهی مجموعه را تأکید کند. نمونه های مشهد و قم از مصادیق مهم این الگو هستند.