ارزیابی پایداری عملکرد دانه ارقام جو زمستانه (Hordeum vulgare L.) با استفاده از روش اثرات اصلی جمع‌پذیر و اثرات متقابل ضرب‌پذیر

سابقه و هدف: مطالعه دقیق ماهیت برهمکنش ژنوتیپ با محیط، امکان شناسایی ژنوتیپ‌های پایدار و سازگار را برای به‌نژادگران فراهم می‌آورد و همواره یکی از موضوعات مهم در تولید و آزادسازی ارقام جدید پایدار و پر محصول در طرح‌های به‌نژادی بوده است. وجود برهمکنش ژنوتیپ و محیط ارزش ژنوتیپ‌ها را در مکان‌های مختلف تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ با توجه به این مسئله پژوهش حاضر با هدف شناسایی چگونگی واکنش ارقام در هر یک از مناطق مورد بررسی بر اساس مدل اثرات اصلی افزایشی و اثرات متقابل ضرب‌پذیر و درک بهتر از موضوع برهمکنش ژنوتیپ و محیط و تعیین میزان پایداری عمومی و خصوصی ارقام انجام شد. مواد و روش‌ها: تعداد 10 رقم جو زمستانه (گرگان 4، ریحان، کویر، نصرت، نیمروز، والفجر، ماکوئی، زرجو، گرگان و استرین) طی سال زراعی 95-1394 در 5 منطقه شامل کرج، بیرجند، کاشمر، شیراز و سنندج در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار مورد کشت و ارزیابی قرار گرفتند. ابتدا بر روی داده‌ها آزمون بارتلت انجام شد و به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از آزمایش، از مدل اثرات اصلی افزایشی و اثرات متقابل ضرب‌پذیر (امی) استفاده شد. برای بررسی پایداری ارقام و محیط‌ها از آماره ارزش پایداری امی (ASV) استفاده شد. یافته‌ها: بیش‌ترین عملکرد دانه مربوط به رقم استرین با 87/602 گرم در متر مربع و کم‌ترین عملکرد دانه مربوط به ارقام ریحان و زرجو به ترتیب با 73/306 و 33/338 گرم در مترمربع بود. نتایج تجزیه امی نشان داد که اثر اصلی ژنوتیپ، برهمکنش ژنوتیپ در محیط و اولین مؤلفه اصلی برهمکنش در سطح احتمال یک درصد معنی‌دار بودند و اولین مؤلفه اصلی برهمکنش ژنوتیپ در محیط به‌تنهایی حدود 76 درصد از مجموع مربعات برهمکنش را تبیین نمود. اثر متقابل ژنوتیپ و محیط 25 درصد از مجموع مربعات کل را به خود اختصاص داد. بر اساس نتایج آماره پایداری امی ژنوتیپ‌های زرجو، نصرت و ماکوئی به ترتیب با 77/0، 48/2 و 74/2 کم‌ترین میزان ASV را به خود اختصاص دادند، ولی در این بین رقم نصرت با داشتن عملکرد بالاتر از میانگین کل به‌عنوان رقم پایدار با عملکرد بالا شناخته شد. براساس نتایج ضریب رگرسیون (bi) ارقام نیمروز، ماکوئی و زرجو دارای پایداری قابل قبولی بودند. نتایج آماره ضریب تشخیص ( ) و آماره پایداری هنسون (Di2) نشان نشان داد که ارقام نصرت، ماکوئی، زرجو و گرگان از پایداری بالاتری برخودار می‌باشند. ژنوتیپ‌های کویر و نصرت بر اساس نمودار میانگین عملکرد دانه در مقابل اولین مؤلفه اصلی برهمکنش ژنوتیپ و محیط، دارای عملکردی بیشتر از میانگین و از لحاظ اولین مؤلفه برهمکنش کم‌ترین میزان را داشتند در نتیجه پایدارترین ژنوتیپ‌ها بودند. بر اساس نمودار بای‌پلات اولین و دومین مؤلفه اصلی برهمکنش به ترتیب ژنوتیپ‌های زرجو، ماکوئی و نصرت، پایدارترین ژنوتیپ‌ها بودند. بر اساس این نمودار ارقام، کویر، والفجر، گرگان و استرین از پایداری عملکرد کمتری برخوردار بودند. نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از این مطالعه مؤید وجود تنوع ژنتیکی معنی‌دار میان ژنوتیپ‌ها و برهمکنش ژنوتیپ با محیط بود که بر اساس مدل امی ارقام کویر و نصرت از پایداری عملکرد دانه بیشتری برخوردار بودند.