ارزیابی تناسب اراضی منطقه هشترود با فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی برای تیپ بهره وری نخود آبی

سابقه و هدف: ارزیابی تناسب اراضی با دستورالعمل فائو معمول‌ترین رویکرد برای ارزیابی اراضی بوده که مبتنی بر پارامترهای بیوفیزیکی و پارامترهای اقتصادی-‌اجتماعی اراضی است. فائو برای ارزیابی و تهیه نقشه‌های تناسب از شیوه بولین استفاده می‌کند که توسط عده‌ای از محققین ارزیابی مورد نقد و انتقاد قرار گرفته است چرا که طبیعت پیوسته خاک و عدم قطعیت در اندازه‌گیری‌ها را در نظر نمی‌گیرد، بنابراین برای چیره شدن بر مشکلات ابهام در تعریف و سایر عدم قطعیت‌ها روش فازی پیشنهاد شده‌است. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی نیز ضرایب وزنی مورد نیاز برای ارزیابی تناسب اراضی را با کمک ماتریس ارجحیت برای همه معیارهای موثر با استفاده از مقایسات جفتی با ضرایب الویت قابل تغییر محاسبه و نظرات کارشناسی را وارد مدل می‌کند. نهایتا تناسب اراضی استنتاج شده با روش تلفیقی فازی و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی نه‌تنها وابسته به توابع عضویت فازی بوده بلکه وابسته به وزن اختصاص یافته به همه ویژگی‌ها است. این مقاله از روش فرآیند سلسله مراتبی فازی برای ارزیابی تناسب اراضی استفاده می‌کند و فرصتی برای مدل‌سازی تولید نخود آبی در یک مطالعه موردی شهرستان هشترود (جنوب استان آذربایجان شرقی) می‌باشد. مواد و روش‌ها: داده‌های مورفولوژیکی و آزمایشگاهی از 29 خاکرخ در مزارع نخود شهرستان هشترود جمع‌آوری شد. ویژگی‌های خاک و زمین‌نما بر اساس بررسی منابع و میزان وزن‌های ارایه شده بر اساس نظرات کارشناسی انتخاب گردید. برای ارزیابی تناسب اراضی در مرحله اول ساختار سلسله مراتبی تشکیل گردید. در مرحله دوم مقادیر ویژگی‌های اراضی انتخاب شده به‌وسیله توابع عضویت متقارن و نامتقارن فازی‌سازی شدند. در مرحله سوم اثرات متقابل و ارزش مربوط به هر ویژگی برآورد شد. وزن‌ها از مقایسه‌های جفتی روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی بر اساس نظرات کارشناسی به‌دست آمد. در مرحله چهارم لایه‌های وزن‌دار با تابع مربوطه تشکیل گردید. نهایتا تناسب اراضی با ترکیب لایه‌های وزن‌دار اراضی تعیین گردید. برای سنجش صحت مدل ارزیابی نیز از تطابق و عدم تطابق بین نقشه تناسب اراضی و تولید واقعی استفاده شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که هیچ نقطه‌ای در منطقه مورد مطالعه با توابع عضویت پیوسته برابر یک (کاملا متناسب) ارزیابی نشد. در این روش توابع عضویت برای برخی از ویژگی‌های موثر در تولید نخود آبی برابر یک است، با این حال تناسب نهایی علاوه بر اینکه به مقادیر توابع عضویت وابسته است به وزن‌های اختصاص داده شده به هر ویژگی با روش فرآیند سلسله مراتبی نیز بستگی دارد. همچنین نتایج موید این مطلب است که اغلب منطقه مطالعاتی (2/62 درصد) با توابع عضویت مربوطه در کلاس‌های تناسب 6/0 تا 7/0 طبقه‌بندی شدند. ظرفیت تبادل کاتیونی (179/0)، ظرفیت نگهداری آب در دسترس (161/0) و کربنات کلسیم (143/0) وزن بیشتری نسبت به سایر معیارها اخذ نمودند، بنابراین به‌عنوان مهم‌ترین معیارها در تناسب اراضی منطقه محسوب می‌شوند. تطابق بین نقشه تناسب اراضی و تولید واقعی نیز 7/76 درصد است که نشان‌دهنده کارایی بالای مدل بوده و روش مورد استفاده نتایج دقیقی را به دلیل اینکه موارد نامشخص را در ارتباط با شرایط مرزی معیارها مورد خطاب قرار می‌دهد، ارایه می‌کند و اثرات ویژگی‌هایی را که ارزش نزدیک به مرزهای کلاس تناسب مورد نظر دارند را محاسبه می‌نماید.نتیجه‌گیری: روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی به دلیل تطابق با بسیاری از ویژگی‌های خاکی اراضی می‌تواند یک توزیع قابل درک از مقادیر تناسب اراضی ارائه نماید.