ارزیابی برون‌داد پژوهشی اعضای هیأت‌علمی دانشگاه: یک پیشنهاد برای تخصیص منابع مالی متناسب با عملکرد پژوهشی

در برنامه بودجه هر دانشگاه بر اساس شاخص‌های آن دانشگاه، اعتباراتی به امور پژوهشی اختصاص داده می‌شود. این منابع تخصیص داده شده منابعی نیست که محققین دانشگاه با ارائه طرح‌های تحقیقاتی از صنعت یا از ارگان دولتی دیگری اخذ نموده باشند و در حقیقت این اعتبارات یارانه پژوهشی به دانشگاه است که توسط دولت تأمین می‌شود. دولتی بودن این اعتبارات می‌تواند بی نظمی خاصی را در هزینه نمودن آن ایجاد کند. اولین مشکل آن این است که محققین در مدیریت مالی منابع دقت کمی نمایند و تصور شود که هرگاه و در هر شرایطی طرحی ارائه دهند تأمین اعتبار خواهد شد. اما چنانچه محققی از اعتبارات تخصیصی به خود از پیش اطلاع داشته باشد، خواهد توانست با برنامه‌ریزی و ارائه طرح تحقیقاتی از این اعتبارات استفاده نماید و مشکلات در جهت هدف‌مند نمودن اعتبارات پژوهشی کم‌تر خواهد بود. اما این اعتبارات چگونه باید در دانشگاه به افراد تخصیص داده شود؟ آیا باید سرانه‌ای مشخص بین محققین تقسیم شود تا بر اساس ذوق خودشان تحقیق نمایند؟ آیا باید این هزینه‌ها صرفاً به تحقیقات دانشجویی و پایان نامه‌ها اختصاص داده شود؟ آیا بهتر است در قالب تصویب طرح‌های تحقیقاتی هزینه به ازای هر طرح به محققین داده شود؟ و.... آنچه مسلم است این اعتبارات نباید غیر هدف‌مند هزینه گردد و تصور شود که هزینه نمودن این اعتبارات بدون تعمل ارتقای پژوهشی را به همراه خواهد داشت، بلکه علی‌رغم ناچیز بودن آن بایستی به هدف‌مند هزینه نمودن آن عنایت جدی و ویژه‌ای داشت و به عبارت دیگر اعتبارات به نحو بهینه‌‍­ای مدیریت شود(1و2). تجربه‌های گذشته نشان داده که یکی از راه‌های موفق در این تخصیص، احتساب افراد براساس برون‌داد علمی افراد و یا به عبارتی براساس توانمندی‌های پژوهشی آنها است. لذا سؤال دومی مطرح می‌گردد و آن این که چه برون‌دادی در دانشگاه مورد قبول است؟ سیاست‌های وزارت متبوع در حال و گذشته نشان داده است که آنها به برون‌داد مقاله حساسیت بیش‌تری دارند که دلایل متفاوت و زیادی نیز برای آن وجود دارد و یکی از آن دلایل، بهتر بودن این شاخص برای اندازه‌گیری است. براساس مطالب پیشگفت دواصل بایستی مدنظر باشد: منابع مالی تخصیصی به پژوهش در دانشگاه‌ها محدود است. 2- بهترین شاخص برای ارزیابی و مقایسه دانشگاه‌ها با یکدیگر برون‌دادی است که در قالب کمی، بهترین آن مقالات منتشر شده علمی است. البته نباید فراموش شود که فناوری و تولید محصول فناورانه نیز حائز اهمیت ویژه‌ای است که باید در جایگاه خود ارزش‌گذاری گردد و یا حداقل معادل‌سازی آن با مقالات منتشر شده خوب و کیفی در آینده انجام شود. لذا وظیفه دانشگاه‌ها حداقل آن است که به کیفیت و نه کمیت برون‌داد مقالات حساسیت داشته و دارای برنامه مدون باشند و در حقیقت برای انتشار مقالات خوب برنامه‌ریزی نمایند. لذا اگر هدف غایی پژوهش را بر اساس ملاک‌های ارزیابی امروزه، مقاله فرض کنیم که البته جای سؤال و تأمل دارد باید ارتقای کیفی مقالات در راستای دست یابی به برون‌داد عالی‌تری مد نظر دانشگاهیان قرار گیرد. بنابراین باید منابع ناچیز مالی به نحوی مدیریت گردد تا این هدف قابل دستیابی باشد. بر این اساس تنها مدیریت منابع مالی توسط محققین براساس عملکرد آنها و آن هم با سنجش معیارهای کیفی و نه کمی باید در برنامه‌ریزی مدیریت منابع مالی دانشگاه‌ها مدنظر قرار گیرد. در یک بازنگری به وضعیت پژوهشی دانشگاه و صرفاً از دیدگاه تخصیص بهینه اعتبارات برای دستیابی به مقالات علمی بهتر پیشنهاد زیر در غالب بندهای متعدد ارائه گردیده است: 1- ارزشیابی محققین دانشگاه براساس شاخص‌های کیفی برون دادهای پژوهشی در یک محدوده زمانی دو ساله 2- تخصیص اعتبارات پژوهشی به محققین براساس نتیجه ارزشیابی برای مدت دو سال 3- اخذ برون داد براساس اعتبارات تخصیص داده شده در دوره دو ساله اولیه ارزیابی و تخصیص اعتبار در دو سال بعدی براساس آن با عنایت به موضوع کیفیت مقالات در احتساب امتیاز پژوهشی معیار متعددی در بررسی‌های علم سنجی برای مجلات متعدد و یا محقیقن ارائه شده‌اند که SC Imago Journal Rank (SJR) و Impact Factor، میانگین نفوذ مقالات یک مجله (Article influence score (AIS، H-index مجلات و یا محققین Normalized Eigen Factor و... از مثال‌هایی از این معیارها هستند. ارزیابی مقالات در زمینه‌های مختلف علمی به نحوی که مقالات یک رشته با رشته تخصصی دیگر قابل مقایسه باشد، همواره از چالش‌های موجود در علم سنجی محسوب می‌شود(3و4). در میان این شاخص‌ها ضریب نفوذ مقالات مجله ((AIS؛ میانگین نفوذ مقالات یک مجله را در طول 5 سال اول پس از انتشار آن نشان می‌دهد که در آن نسبت تأثیر استنادی مجله به اندازه سهم مقاله مجله در طی یک دوره پنج ساله محاسبه می‌شود. میانگین ضریب نفوذ مقالات مجلات در Journal Citation Reports (JCR) برابر یک است و نمرات بالاتر از یک نشان می‌دهد که نفوذ هر مقاله در مجله بالاتر از متوسط است و نمره کم‌تر از یک نشان می‌دهد که نفوذ هر مقاله در مجله کم‌تر از متوسط است. محاسبه AIS به صورت تقسیم ضریب نفوذ مجله (Eigen Factor Score) بر تعداد مقالات مجله در دوره پنج ساله و سپس تقسیم بر تعداد مقالات کل مجلات در همان دوره پنج ساله و ضرب در ضریب یک صدم (01/0) است. SJR بیش‌تر به شاخص تأثیر مقاله شبیه است. اما معیار جدیدتر AIS تنها به تعداد استنادات یک مجله اکتفا نمی‌کند و نیز کلیه استنادات را دارای یک وزن مساوی در نظر نمی‌گیرد؛ بلکه حوزه موضوعی، کیفیت، پرستیژ و شهرت مجله استناد کننده می‌تواند تأثیر به سزایی بر ارزش استناد داشته باشد. به طور کلی نرمال‌سازی در این شاخص تحت تأثیر 3 عامل مهم است: پوشش پایگاه محاسبه کننده (میزان مجلات نمایه شده در اسکوپوس)، تعداد مقالات منتشره در این مجلات و تعداد استنادات دریافتی هر مقاله پرستیژ و کیفیت مجلات. این معیار دارای مزایای دیگری از جمله: حذف خود استنادی مجلات در فرآیند محاسبه آن، اختصاص ضریب وزن دهی کم‌تر به مقالاتی با ارجاعات بیش‌تر همانند مقالات مروری، همبستگی مناسب با سایر معیارهای علم سنجی است (5). همچنان معیار AIS به صورت رایگان در سایت http://eigenfactor.org/projects/journalRank/journalsearch.php در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. لذا با درنظر گرفتن همه شاخص‌های فوق، در یک کارگروهی و براساس مستندات، جهت ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی روابط زیر برای محاسبه عملکرد پژوهشی اعضای هیأت‌علمی و محققین پیشنهاد شد (با این هدف که مقالات خوب امتیاز بیش‌تری بگیرند و الزاماً تعداد مقالات ملاک نباشد) (جدول 1).   جدول 1: روابط محاسبه امتیاز مقالات بانک اطلاعاتی AIS مجله‌   A × B   3×   = امتیاز                                 25/0   A × B   = امتیاز                           = امتیاز   SJR مجله‌   A × B                                 03/0   A × B   = امتیاز                            * SJR مجله براساس Q1 تا Q3 تعریف شده توسط بانک اطلاعاتی Scopus به ترتیب برابر با: 75/0،  25/0 و 125/0 است. مجلاتی که برای اولین بار در بانک اطلاعاتی ISI نمایه شده‌اند و فاقد AIS هستند، میزان SJR پایگاه Scopus آنها به جای AIS در فرمول پیشنهاد می‌شود و در صورتی که در پایگاه Scopus هم ایندکس نمی‌شوند میزان 25/0 (معادل صورت کسر مقالات PubMed) در فرمول جایگزین می‌گردد. ضرایب A و B موجود در جدول 1، در جدول 2 تعریف شده‌اند.   جدول 2: تعریف ضرایب A, B اورجینال یا متاآنالیز اول یا مسؤول دوم مروری سوم چهارم به بعد   امتیاز نهایی برای هر فرد مجموع امتیازات به دست آمده در روابط مندرج در جدول 1 است. براساس این روابط نمره‌ای که توسط یک محقق کسب می‌شود صرفاً استوار بر تعداد مقالات نیست و مقالات یک محقق براساس شاخص‌های کیفی وزن‌دهی می‌شود. این پیشنهاد در حال حاضر و به عنوان پایلوت در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان اجرایی شده است و براساس کارنامه پژوهشی سال‌های 2015 و 2016 میلادی اعضای هیأت‌علمی، اعتبارات پژوهشی سال‌های 2017 و 2018 به آنها تخصیص داده شد.