مبنای کار دراین تحقیق، دیوان ازرقی با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی است که ازاین شاعر اندک گوی حدود 2674 بیت فراهم آورده اند و درمقدمه توضیح داده اند که در انتساب برخی ازاین اشعار به ازرقی تردید دارند. تحقیق در صحت و سقم انتساب این اشعار به ازرقی و همچنین اصلاح اشتباهات چاپی و اختلاف نسخ، خارج از دایره کار این رساله بوده . بنابراین براساس همین دیوان، فرهنگی از نوادر لغات ، ترکیبات و تعبیرات ازرقی فراهم آورده شده و برای یافتن معنی آن از قدیمترین فرهنگها و همچنین فرهنگهای متاخر یاری گرفته شده . ضمنا علاوه بر متن فرهنگنامه، مطالب دیگری که ضروری به نظر می رسیده به عنوانی مقدمه برکار افزوده شده که درآن به طور مختصر، شرح حال شاعر،ممدوحان، آثار، سبک و سیرت و عناصر شعر ازرقی بررسی شده است . در نوشتن این مطالب از قدیمتر تذکره ها و کتبی که ذکری از شاعر در آنها رفته بود و برخی از منابع جدید که در چند و چون زندگی و آثار شاعر سخنی داشتند استفاده شده است .

دررساله حاضرابتدا طی یک بخش زندگانی قطران وطرز شعری او باختصار بررسی شده اس و در بخشهای دیگر،نخست فرهنگ لغات و ترکیبات و کنایات و تعبیرات دیوان آ است ، دراین بخش سعی شده است که با بهره بردن از فرهنگهای قدیمی تر معانی ای موارد روشن شود و اگر چنانچه تعبیری در فرهنگهای قدیم و جدید یافت نشد باتوجه به سیاق عبارت و سنجیدن همه موارد دیگر معنی شود . بنابراین هرگاه در جلو لغت یا تعبیری پس از ذکر معنی آن به ماخذ آن معنی اشاره نشده باشد دلیل این است که آن مورد در فرهنگها دیده نشده است .پس از این بخش ، امثال و حکم شعر قطر آورده شده است که البته تاکید بر اشعاری بوده است که مثل آنها بارزتر است وگ در دیوان اوبسیار شعر می توان یافت که شایسته عنوان امثال و حکم می باشد.دربخش بعدی اشارات و مفاهیم قرآنی اشعار قطران به ترتیب صفحات دیوان ذکر شده است و از آن مفاهیم اقتباسات مربوط به احادیث نقل گردیده است . متاسفانه درضمن نوشت این رساله و به علت مراجعه مکرر و دائمی به دیوان قطران، معلوم گردید که این چاپ دیوان که تنها تصحیح آنست در بسیاری موارد مغلوط است و البته این امردلا مختلفی دارد ازجمله نبودن نسخ قابل اعتماد از دیوان و غیره و بهرحال از ارج و ارزش کار مصحح دانشمند آن مرحوم محمد نخجوانی نمی کاهد ولی لزوم تصحیح انتقادی آن را آشکار می کند و به همین دلیل و فقط برای نمونه چند مورد محدود از شکل صحیح چند بیت در پایان رساله آورده شده است .

مطالب مورد بحث و بررسی در این رساله عبارت است از : بحثی مختصر پیرا ادبیات - اسلام و ادبیات - ناصرخسرو - ناصر خسرو و علم - ناصرخسرو و آزاد اندیشی - ناصر خسرو و مدح - سعدی - سعدی و عدالت - سعدی و مدح - مولوی - مولوی و اسلام - مولوی و پیامبران الهی - مولوی و علی علیه السلام .

دراین پایان نامه نظر به شعر شعرای معاصری مانند نیمایوشیج - اخوان ثالث - سهراب سپهری - تلمیحات شعری بصورت فرهنگ نامه ای الفبائی تنظیم شده است که کلمه ابراهام (ابراهیم) شروع شده و به کلمه یونان ختم میشود، درباره هرکلمه ای توضیحی داده شده و نمونه هائی از شعر شعرای معاصر ذکر شده است .

در این تحقیق سعی شده است بحثی در باره سبک نگارش نامه ها ارائه شود. سپس تمامی آیاتی که در متن بکار رفته استخراج شده و به نثر روان ترجمه شده است . همچنین روایات و عبارات عربی که از گفتار مشایخ و بزرگان در نامه ها بکار رفته اعراب گذاری وترجمه شده و حتی المقدور وجوه روایات مشخص شده و برای هر روایت چند سند و ماخذ ارائه شده است .اعلام اشخاص و اصطلاحات عرفانی و اخلاقی بطور کامل شرح داده شده است . با بررسی دواوین شعرای فارسی و سرایندگان عرب ، اشعار عربی متن ترجمه شده و در بعضی موارد نام شاعر مورد نظر در اشعار فارسی و عربی ذکر شده است تمام لغات و کنایات همراه با کاربرد آن در متن شرح داده است. شایان ذکر است در این مورد جهت دستیابی به نتیجه مطلوب سبک خاص گوینده ، جهان بینی عارفانه و زاهدانه عین القضاه مطمح نظر بوده است.

چکیده ندارد.