با توجه به رویکرد تجارت جهانی مبنی بر استفاده از کانتینر در حمل و نقل کالا، افزایش حجم کانتینر ورودی و خروجی در بنادر ایران امری محتمل می نماید. به دلیل کثرت تردد و وجود ترافیک و ازدحام ناشی از ورود و خروج کانتینرهای وارداتی، ترانشیپی و صادراتی، همواره صف های طویلی در مبادی ورودی و خروجی بنادر تشکیل شده و لذا کامیون ها زمان قابل توجهی را در بنادر در انتظار بارگیری و تخلیه کالاهای کانتینری سپری می کنند که مشکلات زیادی را برای بنادر، محوط های شهری و نیز اقتصاد کشور در پی خواهد داشت. متاسفانه تاکنون تلاش های اندکی برای بررسی امر ترافیک و ازدحام کامیون ها در بنادر، صورت گرفته است که مهم ترین دلایل این امر عبارتند از: • هزینه های بسیار پائین دموراج کامیون ها در مقایسه با دموراج کشتی ها. • جدا بودن حیطه کاری پایانه های باربری از بنادر. • توجه به صف های طولانی کامیون ها در مبادی ورودی و خروجی بنادر و تلاش برای کاهش زمان انتظار آن ها. در بنادر پیشگام و موفق عموماً دو روش برای رفع این معضل (ترافیک کامیون ها) اتخاذ شده است: • استفاده از تجهیزات و جرثقیل های بیشتر و یا سریعتر در داخل محوطه ترمینال. • کاهش صف کامیون ها در مبادی ورودی و خروجی ترمینال و به کارگیری روش های نوین گمرکی مانند استفاده از بارنامه های الکترونیکی و اتصال به سیستم تبادل الکترونیکی اطلاعات. هدف دیدگاه اول، بررسی اثرات اقتصادی و بهبود فرآیند عملیات ناشی از افزایش تعداد جرثقیل های بیشتر در محوطه کانتینری بر کاهش ترافیک کامیون ها می باشد. درک جامع و علمی از مزایا و معایب استفاده از جرثقیل های بیشتر برای کاهش ازدحام کامیون ها با روش های آکادمیک، امری کلیدی در اتخاذ تصمیم های استراتژیک برای بسیاری از مدیران بنادر و ترمینال ها می باشد. اساس دیدگاه دوم که با واژه نوبت دهی به کامیون ها (tas) شناخته می شود، بهینه سازی عملیات (گمرکی، توزین، صدور بارنامه و عملیات مشابه) در مبادی ورودی و خروجی ترمینال با هدف کاهش صف کامیون ها می باشد که این امر مورد توجه و استقبال بسیاری از مدیران عملیاتی بنادر و به خصوص ترمینال های کانتینری مدرن دنیا قرار گرفته است. در این تحقیق، با استفاده از روش تصمیم گیری چند شاخصی (madm) و حل آن با روش تحلیل سلسله مراتبی (ahp)، این دو دیدگاه برای ترمینال کانتینری شهید رجایی در دو مرحله مورد بررسی واقع شده اند. با توجه به انواع جرثقیل های متداول در محوطه های عملیاتی ترمینال های کانتینری مدرن دنیا، اساس مرحله اول پیشنهاد کاراترین جرثقیل محوطه ای برای بارگیری و تخلیه کامیون ها در ترمینال کانتینری بندر شهید رجایی می باشد و مرحله دوم انتخاب کاراترین روش عملیاتی بندری برای کاهش ترافیک کامیون ها در مبادی ورودی و خروجی ترمینال کانتینری بندر شهید رجایی را بررسی می کند. روش پیشنهاد شده و نتایج به دست آمده در این تحقیق، ابزار تصمیم گیری مناسبی برای استراتژیست ها و مدیران بنادر و ترمینال های کانتینری در تدوین سیاست های کلان خواهد بود.

بنادر از معدود سازمان هایی هستند که ارزیابی عملکردشان بستگی زیادی به عوامل متنوع و گوناگونی دارد و نیازمند روش های علمی مناسبی برای ارزیابی عملکرد خود می باشند. کیفیت عملکرد بنادر با توجه به نقش مهمی که در اقتصاد کشورها دارند ، همواره توسط گروه های متعدد و با روش های مختلف مورد ارزیابی قرار می گیرد. هدف این تحقیق بررسی و تعیین شاخص های اثرگذار و ارزیابی عملکرد بنادر با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی که یکی از تکنیک های حل مسائل چند معیاره است ، می-باشد. در این تحقیق پس از شرح مسئله در فصل اول ، ادبیات موضوع تحقیق بطور کامل در فصل دوم مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی تحقیقات انجام شده نشان از قدرت کاربرد فراوان روش های تصمیم-گیری چند معیاره در ارزیابی ها و نتایج دقیق و علمی حاصل از آنها دارد. روش تحلیل سلسله مراتبی فازی که ترکیبی از تکنیک ahp و تئوری مجموعه های فازی است بعنوان روش مورد استفاده در این تحقیق در فصل سوم به تفصیل بررسی شده است. در فصل چهارم تحقیق در دو مرحله ابتدا شاخص های اثرگذار در ارزیابی عملکرد بنادر تعیین و سپس سه بندر از بنادر کشور ایران بعنوان نمونه کاوی مورد ارزیابی قرار گرفته اند. در فصل فوق درخت تصمیم گیری اول با سه شاخصه ی اصلی و شش زیرشاخصه برای تعیین مهمترین معیارهای ارزیابی عملکرد بنادر و درخت تصمیم گیری دوم با سه شاخصه ی اصلی و نه زیرشاخصه برای ارزیابی عملکرد بنادر مورد تحلیل قرار گرفته اند. نهایتا در فصل پنجم تحقیق دسته فاکتورهای عملیات ، زیرساخت ها و تجهیزات ، رضایت مشتریان و موارد مالی به ترتیب بعنوان دسته فاکتورهای برتر معرفی شده اند. بنادر شهید رجایی – بندرعباس ، بوشهر و چابهار نیز به ترتیب بعنوان بنادر با عملکرد بهتر معرفی شده اند. بررسی وزن های نسبی بنادر فوق در هر شاخصه و زیرشاخصه بخوبی نقاط ضعف و قوت آنها را نسبت به یکدیگر بیان کرده است.

امروزه بنادر به عنوان دروازه های ورودی و خروجی هر کشور محسوب می شوند و عملکرد مناسب و کارآئی بالای آنها می تواند در شکوفایی اقتصاد کشور نقش بسیار تعیین کننده ای داشته باشد. یکی از فاکتورهای مهم در ارزیابی بنادر، زمان رسوب کانتینر در پایانه های کانتینری است. زمانی که کانتینر در یک پایانه سپری می کند تا از گمرک ترخیص شود می تواند نشان دهنده سطح کارآئی و بهره وری آن بندر و گمرک باشد. استفاده از روش های سلسله مراتبی در حالتی که داده ها نادقیق و برگرفته از نظرات شخصی افراد هستند، بسیار پر کاربرد است. این تحقیق با استفاده از روش fuzzy ahp به بررسی عوامل تاثیر گذار بر کاهش رسوب کانتینر در بندر شهید رجایی- بندر عباس می پردازد. هدف اصلی این تحقیق ارائه بهترین استراتژی ها با استفاده از روش سلسله مراتبی فازی در جهت کاهش رسوب کانتینر در بنادر است. این تحقیق در دو مرحله انجام شده است. در مرحله اول ده عامل تاثیرگذار در کاهش رسوب کانتینر در قالب یک پرسش نامه به پرسش گذاشته شده است تا به کمک آن فاکتورها و زیر فاکتورهای اصلی جهت قرارگرفتن در درختچه تصمیم گیری فازی، با استفاده از نظر متخصصین انتخاب شود. در مرحله دوم درختچه تصمیم-گیری رسم و وزن نسبی هریک از فاکتورها و استراتژی ها به کمک نظر متخصصین محاسبه شده است. نتایج نشان می دهد که سه فاکتور " عملکرد گمرک"، " نقش صاحبان کالا در ترخیص کالای خود" و " سیستم حمل و نقل کشور " به ترتیب با وزن نسبی 44 ، 39 و 17 درصد بیشترین نقش را در کاهش رسوب کانتینر و کانتینر در بندر شهید رجایی- بندر عباس داشته است. در بخش استراتژی ها سه استراتژی " اعمال جریمه های سنگین در صورت عدم خروج کالا از بنادر توسط صاحبان کالا" ، " تمرکز زدایی و کاهش حجم کالاهای وارده به بندر شهید رجایی" و " توسعه گمرکات در تهران و سایر شهرهای بزرگ کشور" به ترتیب با اهمیت نسبی 38، 33 و 29 درصد از نظر متخصصین می تواند راهکارهای مناسب در جهت کاهش زمان رسوب کانتینر در بنادر کشور، بخصوص بندر شهید رجایی- بندر عباس باشد.

ارزیابی و شناخت عملکرد بنادر همچون دیگر سازمان ها همواره مورد توجه مدیران بنادر بوده است. این ارزیابی منجر به شناخت نقاط ضعف و قوت کارکرد بنادر می گردد که می تواند خط مشی ها و راهبرد های آنها را دستخوش تغییر و تحول قرار دهد. روش های تحلیل فراگیر داده ها (dea) و تحلیل تابع مرزی تصادفی (sfa) از جمله روش های رایج برای اندازه گیری کارآیی بنادر می باشند که با استفاده از مفاهیم تابع تولید به بررسی عملکرد می پردازند. متدلوژی شش سیگما که در این تحقیق از آن استفاده شده، روشی است که با استفاده از مفاهیم آماری به اندازه گیری انحرافات عملکردی سازمان پرداخته و با تحلیل علل آن، سعی در بهبود عملکرد فرایند ها دارد. شش سیگما با اندازه گیری خطا ها و انحرافات عملکردی هر سازمانی، مسیر روشنی را در جهت حذف خطاها و انحرافات، صرفه جویی ناشی از آنها و افزایش رضایت مشتریان برای مدیران را تبیین می نماید. در این تحقیق با استفاده از چرخه dmaic شش سیگما به بررسی وضعیت عملیات تخلیه و بارگیری کالاهای فله خشک بندر امام خمینی پرداخته شده است. مرحله نخست چرخه dmaic، مرحله تعریف مسئله می باشد که نرخ تخلیه و یا بارگیری به عنوان یک مشخصه بحرانی شناسایی شده است. مرحله دوم، اندازه گیری سطح سیگمای هر دو فرایند تخلیه و بارگیری صورت گرفته است که بیانگر میزان انحرافات و خطاهای فرایندهای مذکور می باشد. مرحله سوم، با استفاده از روش تجزیه و تحلیل حالات خطا و آثار آن (fmea) به بررسی عوامل ریشه ای تأخیر در عملیات تخلیه و بارگیری پرداخته شده که نشان می دهد چهار عامل عدم آمادگی صاحب کالا، تشریفات پاس و قرنطینه، مسائل مالی و اداری و کمبود کامیون نقش عمده ای را در ایجاد تأخیرات بازی می کنند. در مرحله چهارم چرخه dmaic ، ترکیب بهینه ورودی های عملیات تخلیه با استفاده از روش طراحی آزمایشات تاگوچی مورد مطالعه قرار گرفته است که نتایج آن حالت بهینه عوامل متغیر نوع کالا، تناژ کالای تخلیه شده و زمان ورود کشتی به اسکله را برای دستیابی به بهترین عملکرد فرایند تخلیه نشان می دهد.

بنادر از گذشته تا کنون همواره نقش کلیدی در حمل و نقل بین المللی کالا داشته اند. از این رو توجه به برنامه-ریزی های مناسب بنادر می تواند نقش مهمی در راستای خدمات رسانی بهتر به خطوط کشتیرانی و حمل و نقل به موقع کالا داشته باشد. هرچه برنامه ریزی بندر به سمت جذب کشتی های بیشتر باشد بازخورد این برنامه ریزی های کاربردی و مناسب موجب رونق اقتصادی بندر و منطقه خواهد شد. یافتن شاخص های مهم انتخاب بندر این امکان را به مدیران بنادر می دهد تا سیاستگذاری مناسبی در راستای اهداف بلند مدت بندر داشته باشند. با گذشت زمان و پیدایش فن آوری های نوین در زمینه ی کشتیرانی و بنادر، خواسته های خطوط کشتیرانی نیز تغییر خواهد کرد و به دنبال آن، عوامل موثر در انتخاب بندر هم با گذشت زمان تغییر خواهند کرد. در نتیجه، یافتن مهمترین عوامل موثر بر انتخاب بندر و انتخاب بهینه ترین بندر با استفاده از این عوامل از نیازهای بنادر و خطوط کشتیرانی خواهد بود. این تحقیق در دو مرحله انجام شده است. در مرحله اول به یافتن مهمترین عوامل موثر بر انتخاب بندر پرداخته شده است. به این منظور از پرسش نامه جهت یافتن مهمترین عوامل استفاده شده است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که "خدمات 24 ساعته، 7 روز هفته ی بندر"، "نرخ تخلیه و بارگیری در هر ساعت"، "ایمنی بندر (خدمه ی کشتی و کالا)"، "ظرفیت تسهیلات بندر"، "خدمات جنبی داخل بندر" و "هزینه های عملیاتی ویژه" از اهمیت بیشتری نسبت به عوامل دیگر در انتخاب بندر می باشند. مرحله دوم این تحقیق به رتبه بندی بنادر با استفاده از روش اولویت بندی مرتب با شبیه سازی راه حل ایده آل (تاپسیس) اختصاص داده شده است. نتایج به دست آمده در این مرحله نشان می دهد که بندر جبل علی (امارات متحده عربی) رتبه ی اول را به خود اختصاص داده و در مکان دوم این رتبه بندی بندر شهید رجایی بندر عباس (ایران) قرار گرفته است. در ادامه نیز بندر شاه عبدالعزیز دمام (عربستان سعودی)، بندر امام خمینی (ره) (ایران)، بندر بوشهر (ایران) و بندر جبیل (عربستان سعودی) به ترتیب رتبه های سوم تا ششم را به خود اختصاص داده اند.

پایانه های کانتینری به عنوان حلقه ای ضروری در زنجیره تامین همواره مورد توجه بسیاری از محققین بوده است. این پایانه ها از زمان پیدایش تا به امروز روندهای اثربخش بسیاری را تجربه کرده اند. یکی از مهمترین روندهای اثربخش، مکانیزه ساختن پایانه-های کانتینری و چالش های پیش روی آن می باشد. اتوماسیون سازی عملیات تخلیه و بارگیری و جابجایی کانتینرها داخل پایانه ها جزو اقدامات پایه ای در جهت دستیابی به پایانه های اتوماتیک می باشند. بنادر ایران با توجه به جایگاه ویژه ی خود در منطقه دارای پتانسیل بالقوه ای برای کسب شکوفایی بیشتر و رسیدن به مرتبه ای شایسته می باشند. تحقیق حاضر در جهت انجام گوشه ای از فرآیند مکانیزه سازی بنادر ایران در پی محاسبه تعداد وسایل نقلیه هدایت شونده اتوماتیک در بندر انزلی بوده است. برای رسیدن به هدف فوق مدل به کارگرفته شده در این تحقیق، یک مدل ریاضی مناسب محیط مطالعه تحت عنوان جریان شبکه است. این مدل با در نظر گرفتن کانتینرها به عنوان گره های شبکه و با در اختیار داشتن زمان های بارگیری و تخلیه هر یک از کانتینرها، کمان های (شاخه های) مربوط بین گره های شبکه را تعیین خواهد کرد. سپس با توجه به مدل ریاضی بدست آمده از عملیات تخلیه و بارگیری درون پایانه کانتینری بندر انزلی و با توجه به تعداد کانتینرهایی که باید به موقع تخلیه و بارگیری شوند تعداد وسایل نقلیه هدایت شونده اتوماتیک محاسبه شده است. نتایج این تحقیق نشان داد که تعداد ناوگان محاسبه شده در دو سیستم چیدمان افقی و عمودی در بندر انزلی تفاوتی با یکدیگر نخواهند داشت. زمان تخلیه و بارگیری در سیستم چیدمان افقی کوتاه تر از زمان تخلیه و بارگیری در سیستم چیدمان عمودی می باشد. همچنین زمان بیکاری agvها در سیستم چیدمان افقی بیشتر از زمان بیکاری agvها در سیستم چیدمان عمودی می باشد. لازم به ذکر است که تعداد ناوگان محاسبه شده بر مبنای کمترین زمان توقف برای جرثقیل های کشتی به ساحل به دست آمده است.

کشور جمهوری اسلامی ایران از سابقه تاریخی طولانی در صنعت کشتیرانی و دریانوردی برخوردار است و از قدیمی ترین کشورهای فعال جهان در این حیطه محسوب می شود. ایران از ناوگان قابل توجهی در منطقه و تا حدی در دنیا برخوردار است. شناورهای با سن بیش از 25 سال و شناورهای فاقد کارآیی لازم تحت مالکیت شرکتهای ایرانی، در سالهای اخیر افزایش یافته است و وجود تقاضا برای بازیافت کشتی ها در منطقه خلیج فارس و دریای عمان، مزایای اقتصادی و همچنین حفظ پاکیزگی محیط زیست و دریا، لزوم توجه به این صنعت را بیش از پیش با اهمیت جلوه گر نموده است. در این تحقیق که به بررسی عوامل موثر بر پیاده سازی صنعت اوراق کشتی در ایران می پردازد، جنبه های متفاوت استقرار صنعت اوراق کشتی و آثار و تبعات آن بررسی شده است. همچنین نقاط قوت و ضعف ایران در استقرار این صنعت مشخص و بر این اساس استراتژی مناسب اتخاذ گردیده است. در مرحله اول تحقیق عوامل اثرگذار بر استقرار صنعت اوراق کشتی در قالب یک پرسشنامه به پرسش گذاشته شد، و به کمک آزمون های آماری دوجمله ای و فریدمن، عوامل اصلی و فرعی از نظر متخصصین شناسایی و اولویت بندی گردید. در مرحله دوم مجدداً با احتساب نظرات کارشناسان، نمرات نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی به ترتیب 9/2 و 2/3 بدست آمد و این صنعت در ناحیه 2 ماتریس داخلی و خارجی قرار گرفت. نهایتاً نتایج این پژوهش در فصل پنجم در قالب چهار استراتژی کلی so، st، woو wt بیان شده است. کسب حمایت ملی از طریق تأکید بر حفظ پاکیزگی محیط زیست، جذب تقاضای بازار داخلی، انعقاد تفاهم نامه با کشورهای موفق در این زمینه، جذب تقاضای بازار داخلی و ورود به بازارهای برون مرزی، استفاده از آهن آلات اوراقی با هدف کاهش ذخایر ملّی، ورود ارز به کشور با صادرات آهن آلات اوراقی، ایجاد شرایط و بسترهای محیطی لازم برای جذب نیروی کارآمد موجود در کشور از جمله نتایج این تحقیق است.

بنادر بعنوان اصلی ترین نقاط مواصلاتی یک کشور از اهمیت اساسی برخوردار می باشند. بیشترین حجم تجارت یک کشور از طریق بنادر جابه جا می شود. اما به هرحال مشکلات گوناگونی بر سر راه عملیات روان هر بندر وجود دارند که سبب می شود بهره وری و کارآیی آن بندر پایین بیاید و در نتیجه تاثیر بسزایی روی سود آوری بنادر خواهد داشت. از آن جمله می توان به ازدحام در مبادی ورودی و خروجی بنادر نام برد که سبب خواهد شد تا ترخیص کالا از بنادر به کندی صورت پذیرد و ظرفیت انبارهای بندر جهت پذیرش کالا کاهش یافته و در نتیجه منجر می شود تا تناژ بار جابه جا شده توسط هر بندر کاهش یابد. در این تحقیق جهت کاهش ترافیک کامیون ها در مبادی ورودی بندر امام خمینی از تئوری صف استفاده شد. زیرا تئوری صف یکی از روش های بسیار موثر جهت کاهش صف و ترافیک می باشد و در بنادر از کاربرد بالایی برخوردار می باشد. بندر امام خمینی بعنوان مورد کاوی این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت و داده های لازم جهت بررسی کارآیی مدل صف مورد استفاده از این بندر و به صورت دستی جمع آوری گردید. اما در عمل بنادر هیچ گونه داده ای راجع به زمان ورود کامیون ها و زمان سرویس دهی آنها جمع آوری نمی کنند. بنابراین داده های لازم باید توسط خود محقق و با استفاده از تحقیقات میدانی و مصاحبه با مسوولان و اپراتورهای مربوطه بدست آیند. تحقیقات میدانی گوناگونی از ابتدای آبان ماه 1390 تا انتهای بهمن ماه همین سال صورت پذیرفت که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفتند. با تحلیل آماری داده های بدست آمده و همچنین انجام آزمون های نیکویی برازش کای مربع و کا-اس مدل m/m/m بعنوان مناسب ترین مدل جهت تحلیل سیستم صف کامیون ها در بندر امام خمینی برگزیده شد. پارامترهای ارزیابی سیستم صف این بندر محاسبه گردید و در ادامه جهت کاهش این پارامترها دو راهکار پیشنهاد شد: راهکار اول، افزایش تعداد سرورها از 2عدد به 3، 4، 5 و 6 عدد بود که با انجام محاسبات مشخص گردید که با افزایش سرورها به 3 عدد کاهش چشمگیری در پارامترهای صف این بندر صورت خواهد پذیرفت و ا فزایش تعداد سرورها بیش از این مقدار تغییرات چندانی بوجود نخواهد آورد. اما راهکاردوم، افزایش نرخ ارائه سرویس بود و نرخ های گوناگونی مورد استفاده قرار گرفت که با انجام محاسبات معلوم شد که نرخ 5/1 کامیون در دقیقه بهترین نرخ ارائه سرویس در این بندر خواهد بود که تغییرات اساسی را در پارامترهای ارزیابی سیستم صف این بندر به وجود خواهد آورد.

پایانه های کانتینری به علت فعالیت های شبانه روزی، شرایط محیطی، توسعه ی فنآوری و افزایش شرایط، زمینه ها و عوامل عدم اطمینان با خطرات زیادی روبرو می باشند که در صورت عدم رعایت اصول ایمنی و بهداشتی، می توانند هزینه های مستقیم و غیر مستقیم زیادی را ایجاد کنند. امروزه روش های متعددی جهت شناسایی خطرات و ارزیابی عوامل ریسک مورد استفاده قرار می گیرند. بررسی تحقیقات انجام شده نشان از قدرت کاربرد فراوان روش تجزیه و تحلیل حالات شکست و اثرات آن با استفاده از تئوری فازی دارد. در این تحقیق، عوامل ریسک موجود در فرآیند جابجایی کانتینرها در پایانه کانتینری بندر شهید رجایی بندرعباس، با کمک روش تجزیه و تحلیل حالات شکست و اثرات آن با استفاده از تئوری فازی (fuzzy fmea ) مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. برآورد عوامل ریسک به وسیله جمع آوری اطلاعات از تیم کاری متشکل از هشت نفر از افراد متخصص و باتجربه پایانه شهید رجایی صورت پذیرفت. نتایج حاصل از روش fuzzy fmea نشان می دهد که خطرات بالقوه فشار به گنتری کرین و آسیب بوم آن و بر خورد بوم گنتری کرین با پل فرماندهی کشتی یا تجهیزات مخابراتی بر روی آن بیشترین رتبه شدت وقوع، خطرات بالقوه تصادف کشنده با کشنده و دیگر تجهیزات در محوطه ها و خستگی مفرط خن کاران و بارشماران بیشترین رتبه احتمال وقوع و خطر بالقوه سقوط از بالای کانتینر هنگام مهار کانتینرها در کشتی بیشترین رتبه احتمال کشف را به خود اختصاص می دهند، همچنین خطر بالقوه تصادف کِشَنده کانتینر با کِشَنده (های) و تجهیزات دیگر، دارای سطح ریسک بحرانی می باشد.

کارشناسان بین المللی دریایی معتقد هستند علت اصلی سوانح دریایی خطای انسانی است و نقش ابزار و تجهیزات در بروز سوانح کمتر است، این درحالی است که اکثر کنوانسیون های سازمان بین المللی دریانوردی در گذشته برای جلوگیری از سوانح دریایی عامل اصلی را در "ابزار و تجهیزات" جستجو می کردند. جهت برطرف کردن این مشکل، با ایجاد بخش جدید 9، به "کنوانسیون ایمنی جان افراد دردریا"، عمل به "دستورالعمل بین المللی مدیریت ایمنی" اجباری شد. هدف از انجام این تحقیق شناخت عوامل تأثیرگذار "دستورالعمل بین-المللی مدیریت ایمنی" در کاهش سوانح و اتفاقات در کشتی های ایرانی است. از آنجایی که عدم گزارش اتفاقات near miss در بروز سوانح نقش دارد، تلاش شده است موانع گزارش اتفاقات شناسایی شود. در روش تحقیق، علاوه بر پرسشنامه با مطالعه موردی روی یکی از کشتی های ایرانی، میزان تأثیر این دستورالعمل در تعیین عوامل سوانح با استفاده از مشاهدات، مصاحبه وتجزیه و تحلیل اسناد، در دستور کار بوده است. جامعه آماری پژوهش حاضر را کلیه دریانوردانی تشکیل می دهند که در روی کشتی های ایرانی با تناژ ناخالص500 یا بیشتر و یا در شرکت های دریایی ایرانی مشغول کار هستند. از آنجایی که این پژوهش وضع موجود را بررسی می کند، توصیفی است. ضریب قابل اعتماد آلفای کرانباخ 91/0 برای این پرسشنامه نشان می دهد که پرسشنامه اعتبار لازم را دارد. در تجزیه و تحلیل پرسشنامه از نرم افزار spss 19 با استفاده از رگرسیون خطی چند گانه و گام به گام در راستای شناسایی عوامل در جهت بروز یا کاهش سوانح استفاده گردیده است. در نتیجه این تحقیق و در راستای عوامل تأثیرگذار "دستورالعمل بین المللی مدیریت ایمنی" در کاهش سوانح می توان به ممیزی های داخلی، تمرینات عملی و عواملی که به تصمیمات دفتر امور دریایی در تجزیه و تحلیل اتفاقات، سوانح و اتخاذ اقدام اصلاحی مربوط است، اشاره نمود. عوامل بروز سوانح بیشتر به عوامل انسانی، ابزار و تجهیزات و به کم و کاستی هایی در خصوص چگونگی اجرای دستورالعمل بین المللی مدیریت ایمنی اشاره دارد. موانع گزارش اتفاقات بیشتر به مسایلی از قبیل ارتقای شغلی، مسایل انظباطی، خستگی و کمبود وقت دریانوردان اشاره دارد.

یکی از گردانندگان اقتصاد بسیاری از کشورها، مناطق آزاد و مناطق ویژه ی اقتصادی آنها می باشد. از دلایل اصلی موفقیت بسیاری از بنادر بزرگ و سطح اول دنیا، تبدیل شدن آن ها به بنادر آزاد تجاری-صنعتی بوده است. بنادر آزاد تجاری-صنعتی باعث پیشرفت اقتصاد هر کشور می شوند. تبدیل شدن یک منطقه به بندر آزاد تجاری-صنعتی مستلزم داشتن یکسری فاکتورهایی است که پیشرفت آن ناحیه و کشور را تضمین کند. بندر شهید رجایی از بنادر فعال کشور و منطقه محسوب می شود، در صورت تبدیل این بندر به بندر آزاد تجاری-صنعتی می تواند کمک شایانی به اقتصاد کشور نماید. در این تحقیق به بررسی فاکتورهای اصلی در امکان سنجی تبدیل بندر شهید رجایی به بندر آزاد تجاری-صنعتی پرداخته شده است. در مرحله ی اول تحقیق، فاکتورهای اصلی در مکان یابی صحیح بنادر آزاد تجاری-صنعتی با کمک منابع اطلاعاتی اولیه و ثانویه شناسایی و در پنج گروه تدوین گردید. درمرحله ی دوم تحقیق، فاکتورهای اصلی در قالب پرسشنامه های توزیع شده در میان 338 نفر از کارشناسان شهر بندرعباس، بندر شهید رجایی و بندر شهید باهنر مورد ارزیابی قرارگرفته است. 254 عدد از پرسشنامه های توزیع شده (75% از کل حجم نمونه تحقیق)، جواب داده شدند. جهت تحلیل آماری و مشخص شدن نتیجه ی تحقیق از نرم افزارهای آماری spss، lisrel و excel استفاده شد. در ادامه تحقیق پس از مقایسه مناطق آزاد ایران و جهان و بررسی اهداف مناطق آزاد مختلف جهان، دلایل احتمالی عدم موفقیت مناطق آزاد ایران ارائه گردیده است؛ همچنین شرایط، ویژگی ها و امکانات بندر شهید رجایی در مقایسه با بنادر آزاد موفق جهان بررسی شده و شرایط و امکانات لازم جهت بندر آزاد شدن مورد بحث قرار گرفته است. در پایان نیز این نتیجه کلی حاصل شد که بندر شهید رجایی مکانی با پتانسیل بسیار مناسب جهت تبدیل شدن به بندر آزاد تجاری-صنعتی می باشد، و ضرورت تبدیل بندر شهید رجایی به بندر آزاد تجاری-صنعتی چه به صورت کمی و چه به صورت تحلیلی مشهود است.

در این پژوهش از روش ارزیابی رسمی ایمنیformal safety) assessment)، که مورد تایید سازمان جهانی دریانوردی (imo) بوده و در فرآیند قانون گذاری آن سازمان مورد استفاده می باشد، به منظور ارزیابی استراتژی های مدیریت ترافیک در بندر بوشهر استفاده شده است؛ نخست فاکتورهای شناسایی شده در دستورالعمل های موجود با روش دلفی (delphi)غربال شد و فاکتورهای متناسب تر انتخاب گردید. سپس با استفاده از مدل (severity,probability,exposure)spe ، شاخص های ریسک در چهار منطقه دریایی مورد مطالعه اندازه گیری شد. در گام بعد استراتژی های کنترلی شناسایی گردید. ایمنی کنترل ترافیک دریایی در بندر بوشهر، با در نظر گرفتن چهار معیار اصلی شامل وضعیت شناورها، وضعیت ترافیک، وضعیت ناوبری و وضعیت آبراه و لنگرگاه و استراتژی های منتخب با روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در محیط فازی (fuzzy analytical hierarchy process) مورد مقایسه زوجی قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که پنج راهکار کنترلی شامل اجرای صحیح قوانین موجود، ارائه خدمات ترافیک شناورها (vts)، بهبود ارتباطات رادیویی و نحوه اطلاع رسانی، تدوین قوانین جدید و تغییرات مورد نیاز آبراه، به ترتیب اهمیت و تاثیرگذاری اولویت بندی می شود. در پایان استراتژی " اجرای صحیح قوانین موجود"به عنوان ارجح ترین راهکار، در جهت بهبود ایمنی ترافیک دریایی به مدیران توصیه شده است. تحلیل نتایج کسب شده از این تحقیق و مطابقت آن با شرایط حاکم بر ترافیک دریایی در بندر بوشهر، موید اولویت بندی حاصله از فرآیند ارزیابی رسمی ایمنی در این مطالعه و کارآیی روش های مورد استفاده در این پژوهش می باشد.

بنادر به عنوان اصلی ترین نقاط مواصلاتی کشور از اهمیت اساسی برخوردار می باشند. بیشترین حجم تجاری یک کشور از طریق بنادر جابه جا می شود. در حقیقت اقتصاد یک کشور از یک بندر خارج و یا به یک بندر وارد می شود. اما به هر حال مشکلات متعددی بر سر راه عملیات روان هر بندر وجود دارند که سبب می شود بهره وری و کارآیی بندر پایین بیاید و در نتیجه تاثیر بسزایی روی سودآوری بنادر خواهد داشت. از آن جمله می توان به مشکلات ناشی از صف و یا ترافیک کشتی ها در بنادر پرداخت که باعث خواهد شد تا ترخیص کالا از بندر به کندی صورت پذیرد ویا زمان برگشت کشتی از بندر بیشتر شود که این امر در بازاریابی بندر برای جذب مشتریانش تاثیر منفی خواهد گذاشت. در این تحقیق جهت کاهش ترافیک کشتی هادر پایانه فله خشک از تئوری صف استفاده شده است. زیرا تئوری صف یکی از روش های بسیار موثر جهت کاهش صف و ترافیک است و در بنادر از کاربرد بالایی برخوردار است. بندر امام خمینی به عنوان مورد کاوی این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت و داده های لازم جهت بررسی کارآیی مدل صف از بخش تحقیقات سازمان بنادر و دریانوردی در تهران جمع آوری گردید. این داده ها به صورت یک فایل اکسل و تحت عنوان ship list بوده و داده های مورد نظر از ابتدای فروردین 1390 تا 27 اسفند 1390 برای تحقیق مورد نظر مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت بعد از انجام محاسبات مشخص شد که استفاده از مدل های کاربردی تئوری صف، تاثیر مثبت در کاهش زمان انتظار کشتی ها و معیار های ارزیابی عملکرد سیستم های صف کشتی ها در اسکله فله خشک بندر امام خمینی دارد. همچنین ثابت شد که با بهینه سازی شیوه های ورودی کشتی ها و سرویس دهی آن ها، زمان انتظار کشتی ها در اسکله فله خشک بندر امام حمینی کاهش پیدا می کند.

دزدی دریایی معضلی است که همواره صنعت کشتیرانی و تجارت جهانی را مخدوش نموده است و در این ارتباط مباحث مختلفی بمنظور حل آن صورت گرفته است. تحقیق حاضر نیز با هدف ارزیابی و تحلیل اثرات اقدامات ملّی و بین المللی در مقابله با دزدی دریایی (با تاکیدی بر خلیج عدن) در راستای تبیین برخی از عوامل موثر انجام شده است. در این تحقیق از روش پیمایشی و توصیفی استفاده و برای جمع آوری داده های تجربی تحقیق از ابزار پرسشنامه، ساخته محقق که دارای 3 قسمت می باشد بهره گرفته شده است. جامعه آماری مورد نظر شامل تمامی کارشناسان و متخصصین امنیتی ارگان های دریایی، فرماندهان و افسران کشتی های تردد کننده در مسیر خلیج عدن و تنگه باب المندب و اساتید دانشگاه و صاحب نظران حقوق بین-الملل و حقوق دریاها می باشند. روش نمونه گیری تحقیق، تصادفی ساده می باشد و برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده گردید که از طریق آن 128 نفر انتخاب شده و پرسشنامه ها به آنان از طریق پست الکترونیک و حضوری ارسال و دریافت گردیده است. مدل بکار رفته جهت حل مسائل مطروحه در این تحقیق، رتبه بندی عوامل می باشد که با استفاده از آزمون های ناپارامتریک کی دو یک نمونه ای و رگرسیون به کار رفته در حل مسئله لحاظ شده است. داده های بدست آمده از پرسشنامه توسط نرم افزارهای excel و spss پردازش، تجزیه و تحلیل گردید و نتایج نهایی نشان داد که اقدامات ملّی و بین المللی تأثیر بسزایی در جلوگیری از دزدی دریایی در خلیج عدن داشته و خواهد داشت. براساس این نتایج و تحلیل نظرات افراد متخصص و نمونه در ارتباط با راهکارهای مناسب، پیشنهادات عملی و قابل تأملی ارایه گردیده است. این راهکارهای موثّر بر کاهش دزدی دریایی در خلیج عدن به ترتیب اولویت عبارتند از: مدیریت موثر منطقه ای، ترمیم شبکه های قضایی، اجرای موثر راهکارهای نوین فنآوری ایمنی دریایی، تامین ایمنی خطوط کشتیرانی، تخریب ایمن گاه های دزدان دریایی، تعیین مجازات دزدان دریایی و ....

به طور کلی بخش عظیمی از تجارت جهانی نفت خام از طریق دریا و عموما توسط کشتی های vlcc و ulcc با ظرفیت بسیار بالای تاحدود 500000 تن صورت می پذیرد. با توجه به خطرات بالقوه عمده ای که در عملیات تخلیه و بارگیری کشتی های نفتکش در پایانه های نفتی خارک وجود دارد بنابراین دقت در ایمنی عملیات تخلیه و بارگیری این گونه کشتی ها از ضروریات می باشد. انجام ارزیابی ریسک در تخلیه و بارگیری کشتی های حامل نفت خام باعث جلوگیری از وقوع خسارات غیر قابل برگشت مانند تلفات جانی، مالی و زیست محیطی می شود. بنابراین پیشگیری از ریسک از طریق اتخاذ اعمال پیشگیرانه قبل از وقوع در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است. روش تجزیه و تحلیل حالات خطا و اثرات آن ( fmea)، به عنوان یکی از مناسب ترین تکنیک ها جهت شناسایی، ارزیابی و مدیریت اینگونه ریسک ها مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین هدف اصلی این تحقیق شناخت ریسک های موجود در عملیات تخلیه و بارگیری کشتی های نفتکش می باشد. بعد از شناسایی، ریسک های مربوطه طبقه بندی و رتبه بندی شده تا بتوان مدیریت و کاهش اینگونه ریسک ها را بهبود بخشید. تخمین فاکتورهای ریسک از طریق گردآوری اطلاعات از تیم کاری متخصصین با تجربه در پایانه بندر خارک انجام شده است. نتایج حاصل از روش fmea نشان می دهد خطرات بالقوه برخورد ناگهانی کشتی به اسکله ها و تاسیسات، سوراخ شدن خطوط آتش-نشانی، ضعیف شدن استراکچر و تجهیزات، سوراخ شدن خطوط 48یال شمالی اسکله شرقی، سوراخ شدن خطوط 48 یال جنوبی اسکله شرقی، عدم تامین آب کافی آتش نشانی راهروی دسترسی اسکله شرقی، شکست استراکچر، شکستن تخته های راهروی دسترسی اسکله شرقی و نشت مواد نفتی از نفتکش بیشترین رتبه شدت وقوع، خطر بالقوه نشت نفت از بازوها بیشترین رتبه احتمال وقوع و خطر بالقوه روشن نشدن تلمبه های آب آتش نشانی بیشترین رتبه احتمال کشف را به خود اختصاص می دهند. هچنین خطرات بالقوه سوراخ شدن خطوط آتش-نشانی، سوراخ شدن خطوط 48یال شمالی اسکله شرقی، سوراخ شدن خطوط 48 یال جنوبی اسکله شرقی، روشن نشدن تلمبه های آب آتش-نشانی، سوراخ شدن بدنه مخزن ته کش، سوراخ شدن اتصال های انبساطی خطوط 48 اسکله شرقی و نشت نفت از بازوها دارای سطح ریسک بالا می باشند.

امروزه با روند رو به رشد اقتصاد جهانی و در نتیجه افزایش میزان حمل و نقل کالا و مواد اولیّه از طریق دریا، اهمیت و توجه به مسائل تردد کشتی¬ها نیز دچار تحولی بنیادین گشته است. بنادر به عنوان نقاط اتصال بین حمل و نقل دریایی و دیگر شیوه¬های حمل همچون حمل دریایی، جاده¬ای، هوایی و ریلی شناخته شده¬اند. بنابراین با افزایش رقابت جهانی صنایع گوناگون، زمان و تحویل به موقع کالاها و خدمات از اهمیت بخصوصی برخوردار گشته است. حمل و نقل دریایی در این بین نقش برجسته¬ای در جابه¬جایی سریع بیشترین حجم تجارت جهانی را بر عهده دارد. بنابراین هر چه کشتی¬ها سریع¬تر به مقصد برسند و کالاها را سریع¬تر به مقصد برسانند، جایگاه صنایع در این رقابت بالاتر خواهد رفت. یکی از مشکلات اساسی که سبب می¬شود تا در خدمات¬دهی کشتی¬ها تاخیر بیافتد و آنها دیرتر به مقصد برسند، بوجود آمدن صف انتظار کشتی¬ها در بنادر، آبراه¬ها، تنگه¬ها و رودخانه¬ها می¬باشد. در این پژوهش جهت کاهش ترافیک کشتی¬ها در پایانه کانتینری از تئوری صف به عنوان یکی از گزینه¬های مناسب برای بررسی و تحلیل سیستم¬های صف، کاهش زمان انتظار و تعداد واحدهای آماده دریافت خدمت استفاده شده است. برای استفاده از این تئوری آمار دقیقی از ورود کشتی¬ها از بخش تحقیقات اداره کل سازمان بنادر و دریانوردی، تحت عنوان ship list جمع¬آوری گردیده است. داده¬های مورد نظر از ابتدای فروردین 1390 تا 27 اسفند 1390 برای تحقیق مورد نظر مورد بررسی قرار گرفت. در این تحقیق پایانه کانتینری بندر بوشهر به عنوان بندر مورد کاوی مورد استفاده قرار گرفت. با تحلیل آماری داده¬های به دست آمده، مدل صف m/m/s به عنوان مناسب¬ترین مدل جهت تحلیل سیستم صف کشتی¬ها در پایانه کانتینری بوشهر انتخاب گردید. از مهمترین یافته¬های تحقیق می¬توان به کاهش میانگین زمان خدمت¬دهی و افزایش تعداد اسکله¬ها اشاره کرد که با انجام محاسبات معلوم شد که با کاهش میانگین زمان خدمت¬دهی به کشتی¬ها و افزایش تعداد اسکله¬ها، در پایانه کانتینری این بندر، پارامترهای ارزیابی سیستم صف کاهش می¬یابد. در نهایت مشخص شد که با بهینه¬سازی شیوه¬های ورودی کشتی¬ها و خدمت¬دهی آن¬ها، می¬توان زمان انتظار کشتی¬ها را تا حد قابل ملاحظه¬ای کاهش داد.

بنادر به عنوان اصلی ترین نقاط مواصلاتی کشور از اهمیت اساسی برخوردار می باشند. مشکلات ناشی از صف و یا ترافیک کشتی ها در بنادر سبب می شود تا بهره وری و کارآیی آن بندر کاهش یابد و در نتیجه این مشکلات ممکن است تاثیر بسزایی بر سودآوری بنادر داشته باشند. در این پژوهش از دو روش فازی تاپسیس و تئوری صف که هر دو روش از روش های موثر جهت کاهش صف و همچنین تصمیم گیری در مورد بهترین و نزدیک ترین گزینه به راه حل ایده آل که کاهش ترافیک و کاهش زمان انتظار کشتی ها در پایانه های کانتینری می باشد، استفاده شده است. بندر شهید رجایی به عنوان مورد کاوی این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است و داده های لازم جهت بررسی کارآیی مدل صف از بخش تحقیقات سازمان بنادر و دریانوردی در تهران و داده های بخش فازی تاپسیس از پایانه کانتینری شهید رجایی جمع آوری گردیده است. داده های مربوط به تئوری صف به صورت یک فایل اکسل و تحت عنوان ship list از ابتدای فروردین 1392 تا 27 اسفند 1392 استخراج شده است و داده های مورد نیاز دیگر به صورت پرسشنامه و مصاحبه برای این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند. بعد از انجام بررسی ها، محاسبات و تحلیل ها مشخص گردید که استفاده از مدل های کاربردی تئوری صف و فازی تاپسیس، تاثیر مثبت و معناداری در کاهش زمان انتظار کشتی ها و معیار های ارزیابی عملکرد سیستم های صف کشتی ها در پایانه کانتینری بندر شهید رجایی دارد. در این تحقیق همچنین مشخص شد که با بهینه سازی شیوه های ورودی کشتی ها و سرویس دهی آن ها، زمان انتظار کشتی ها در پایانه کانتینری بندر شهید رجایی تا حد قابل توجهی کاهش پیدا می کند، به گونه ای که پاسخ بهینه مدل صف به افزایش نرخ سرویس دهی و فازی تاپسیس زیر عامل تجهیزات تخلیه و بارگیری از/ به کشتی را به عنوان بهینه ترین عامل انتخاب نموده و مقایسه جواب های این دو روش نشان داد که هر دو آن ها بر افزایش نرخ سرویس دهی جهت کاهش زمان انتظار کشتی ها در پایانه کانتینری بندر شهید رجایی تاکید دارند.

زمان انجام تعمیرات شناورها در حوضچه¬های خشک، اهمیّت بالایی از نظر مالی برای مالکان و شرکت¬های دریایی دارد و خروج هر کشتی از چرخه حمل و نقل به دلیل تاخیر در تعمیرات شناور در حوضچه خشک، به معنای حذف درآمد¬زایی روزانه کشتی می باشد. افزایش زمان انجام تعمیرات در حوضچه¬های خشک، بر روی هزینه‏‏های تعمیر و نگهداری شناورها تاثیر خواهد گذاشت. تاخیر در تعمیر کشتی¬ها باعث می¬گردید تا مالکان شناورهای دولتی و خصوصی، حوضچه¬های خشک کشورهای دیگر را مقصد تعمیر شناورهای خود تعیین نمایند و باعث خروج ارز از کشور می¬گردد. در این تحقیق عوامل تاثیرگذار بر تاخیر تعمیرات شناورها در حوضچه¬های خشک کشور، بررسی و استرات‍ژی¬های مناسب (با کمک تحلیل swot) را در این زمینه ارایه می¬گردد. این تحقیق از لحاظ هدف کاربردی است و جامعه آماری این پژوهش را تعداد 91 نفر تشکیل می¬دهد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران پس از آزمون اولیه (pretest)، 73 نفر بدست آمد. ابزار اصلی جمع آوری و اندازه گیری متغیرهای تحقیق، پرسشنامه می¬باشد. ارایه یافته های آماری تحقیق در دو بخش مجزا پرداخته شد. بخش اول مربوط به توصیف داده ها است که به بیان توزیع فراوانی آمار جمعیت‏شناختی و متغیرهای تحقیق با کمک آماره هایی مانند: فراوانی، درصد، میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات (cv) می¬پردازد و در بخش دوم، با استفاده از روش swot، راهکارها و استراتژی‏های مناسب و کاربردی بیان می-شود. بر اساس روند علمی روش تحلیل swot، در وهله اول، عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر تاخیر تعمیرات شناورها در حوضچه¬های خشک کشور شناسایی شدند. در ادامه روش تحلیل swot، رتبه‏بندی عوامل داخلی (نقاط ضعف و قوت) و عوامل خارجی (فرصت‏ها و تهدیدها) مد نظر قرار گرفت و در مرحله نهایی نیز به تدوین استراتژی‏هایی در قالب 49 استراتژی‏ تاکتیکی و اجرایی so، st، wo، wt معرفی گردید که با مد نظر قرار دادن آنها در برنامه‏های مدیریتی، زمینه‏های مناسبی جهت کاهش تأخیر تعمیرات شناورها در حوضچه¬های خشک فراهم می¬گردد. ایجاد زمینه¬های مناسب جهت خصوصی¬سازی حوضچه¬های خشک، تدوین راه¬کارهای لازم جهت کسب گواهینامه¬های بین المللی، حمایت از تامین¬کنندگان قطعات شناورها، تسهیل سازکارهای گمرکی، ایجاد مرکز r&d در حوضچه¬های خشک، توجه به آموزش و برگزاری دوره های مهارت آموزی و برنامه¬ریزی جهت افزایش زمان کاری تعمیرات در طول 24 ساعته شبانه روز از جمله نتایج این تحقیق است.