فسفر یکی از عناصر ضروری برای رشد گیاهان بوده و در اغلب خاک ها رفتار پیچیده ای داشته و با اجزا خاک بصورت ترکیبات کم محلول تا نامحلول در می آید. بهره برداری از پتانسیل بیولوژیک خاک ها می تواند حلالیت و تحرک آن را برای تغذیه مطلوب گیاهان فراهم نماید. این تحقیق به منظور جداسازی و غربالگری سویه های باکتریایی (psb) و قارچی (psf) حل کننده فسفات از نظر توان انحلال فسفات ها در حضور دو منبع تری کلسیم فسفات و خاک فسفات انجام گردید. تعداد 55 نمونه ریزوسفری از مزارع گندم ارومیه برداشت و جداسازی اولیه و ارزیابی توان حل کنندگی بصورت کیفی در محیط جامد nbrip انجام شد. توانایی انحلال کمی سویه های کارآمد در آزمایشی به صورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملاً تصادفی شامل منبع فسفاته (خاک فسفات و تری کلسیم فسفات) و تلقیح میکروبی (شاهد، psb 45 ، psb15 ، psb30، psb2، psb 11، psb12، psb20، psf1، psf3، psf4 و psf7) در هفت زمان انکوباسیون (0، 1، 3، 6، 9، 12 و 15 روز ) مورد سنجش قرار گرفت. پس از ارزیابی کمی ایزوله ها، سویه های psf1، psf3، psb15، psb30، psb11، psb20، psb2 به عنوان سویه های برتر و کارا انتخاب و آزمون گلخانه ای در یک خاک با فسفر قابل دسترس پایین و گیاه ذرت انجام گرفت. فاکتورهای آزمایش شامل منبع فسفاته (خاک فسفات و تری کلسیم فسفات) و سطوح تلقیح میکروبی شامل شاهد (بدون تلقیح)، تغذیه با فسفر محلول (kh2po4)، تلقیح باکتری های حل کننده فسفات (psb)، تلقیح قارچ های حل کننده فسفات (psf) و تلقیح تلفیقی قارچ و باکتری (psb+psf) بود. پس از 70 روز برخی شاخص های رشد، وزن خشک گیاه و مقدار عناصر غذایی در اندام هوایی گیاه و میزان فسفر خاک اندازه گیری گردید. نتایج نشان داد که منبع فسفاته، سویه های میکروبی و زمان انکوباسیون تاثیر معنی داری (p<0.001) بر مقادیر فسفر حل شده و ph محیط داشت. بیشترین میزان فسفر محلول با 635/8 میکروگرم بر میلی لیتر توسط سویه ی psf1 از منبع تری کلسیم فسفات آزاد شد. همچنین سویه ی psf1 در روز دوازدهم با 569/9 میکروگرم بر میلی لیتر بیشترین توان حلالیت را نسبت به سایر سویه ها نشان داد. میزان فسفر حل شده توسط سویه ها با ph محیط کشت رابطه ی خطی منفی و معنی داری نشان داد. میزان ph در نمونه تلقیح شده با سویه ی psf1 در منبع تری کلسیم فسفات بیشترین مقدار کاهش (4 واحد) را نسبت به سایر سویه ها و تیمار شاهد نشان داد و همچنین بیشترین کاهش ph در روز دوازدهم (حدود 4/6 واحد) توسط همین سویه مشاهده شد درحالی که میزان ph در تیمار شاهد بدون تغییر باقی ماند. قارچ ها نسبت به باکتری ها از توانایی انحلال بالایی برخوردار بودند. اثر متقابل منبع فسفاته و تلقیح میکروبی بر قطر ساقه، مقدار نیتروژن، پتاسیم، عناصر میکرو، مقدار و غلظت فسفر اندام هوایی گیاه و همچنین فسفر خاک معنی دار شد. به طوری که مقدار فسفر اندام هوایی در تیمار تلقیح قارچی (psf) با منبع تری کلسیم فسفات (82/48 میلی گرم در گلدان) حدود هفت برابر بیشتر از مقدار فسفر تیمار شاهد (12/27 میلی گرم در گلدان) منبع خاک فسفات بود. منبع فسفاته و تلقیح با میکروارگانیسم های حل کننده فسفات ارتفاع گیاه، وزن خشک اندام هوایی و ریشه را به طور معنی داری افزایش داد. وزن خشک اندام هوایی گیاه در تیمار تلقیح شده با باکتری و تیمار شاهد به-ترتیب 46/14 و 76/6 گرم در گلدان بود. همبستگی مثبت و معنی داری بین وزن خشک و مقدار فسفر کل اندام هوایی گیاه ( **r =0/84 ) مشاهده شد. چنین استنباط می گردد در خاک های آهکی با فراهمی پایین فسفر، تلقیح میکروارگانیسم های حل کننده فسفات ها می تواند سبب بهبود رشد و رفع نیاز فسفاته گیاه گردد.