حسبه نظامی دیوان¬سالاری است که در دولت¬های اسلامی عهده دار نظارت بر امور اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و بهداشتی بوده است. این نظام ریشه در امر به معروف و نهی از منکر دارد پیامبر (ص) و خلفای راشدین خود به بازرسی و نظارت بر بازارها و اخلاق عمومی می¬پرداختند به طوری که در دوران امویان به عنوان یک وظیفه اداری به والی واگذار می شد. اوایل عصر عباسیان، سازمان حسبه شکل گرفت و متصدی آن محتسب نامیده شد. رشد اقتصادی - اجتماعی شهرها، مناسبات شهری و تشکیلات حرفه ای سبب به وجودآمدن نظام اصناف شد و چون تجارت رونق گرفت بنابراین دولت توانایی کنترل و نظارت بر کل امور را نداشت به همین دلیل وظایفی را به نهاد های مختلف سپرد. از جمله این نهادها حسبه بود که اهمیت آن در این بوده است که بطور تخصصی خلق و خوی های، عادات هر شغلی را به طور واضح بیان می کند. اما در طول زمان همیشه نظارت و پیگیری نهادها و مراکز برای پیشبرد اهداف هر سازمان لازم بوده است. مخصوصاً با رشد جمعیت و نیازهای شدید اقتصادی و گسترش شدید روابط جوامع با یکدیگر چرا که افزایش روابط ممکن است بحران های سیاسی، اجتماعی بوجود آورد. هر جامعه یک سری برنامه ها و اهداف اقتصادی،اجتماعی دارد که به سوی وضعیت مطلوب و آرمانی آن جامعه را هدایت می کند این برنامه ها باید مطابق قوانین شرع باشد که نهاد حسبه این نظارت و کنترل را انجام می دهد. به همین جهت در بلاد مختلف دنیای اسلام و از جمله بلاد شرقی که حوزه ی مکانی پژوهش حاضر را در بر می گیرد، کتب چندی درباره حسبه، جایگاه آن کارکردهای محتسب و حوزه ی فعالیت محاکم حسبه به رشته ی تحریر در آمد. نوشتار حاضر ضمن بررسی مختصر سیر تحول حسبه در دنیای اسلام مهم ترین کتاب های نوشته شده دراین خصوص را بررسی کرده و به منابعی همچون نهایه الرتبه فی طلب الحسبه شیزری،معالم القربه فی احکام الحسبه ابن اخوه،نصاب الاحتساب سنامی،الاحتساب اطروش،احکام السلطانیه ماوردی،احیاالعلوم غزالی،احکام السلطانیه ابی یعلی ماوردی، پرداخته است. دستاوردهای پژوهش حاضر حاکی از این است که حسبه نگاری در بلاد شرقی جهان اسلام زمینه های نهادینگی و کارکرد موثرتر نهاد حسبه را هموار نموده و در تثبیت جایگاه آن در ساختار سیاسی و اجرایی این مناطق اثر گذاربوده است.