معماری و شهرسازی ایران در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول دچار دگرگونی‏های زیادی شد و به تبع آن معماری خانه نیز دستخوش تحولات گوناگونی گردید، که باید بدان‏ها پرداخته شود. همانند سایر نقاط ایران معماری شهر گرگان نیز دچار تحولات زیادی در این دو دوره تاریخی شد، این تحولات معماری خانه‏های تاریخی این منطقه را متاثر از خود قرار دادند. در این پژوهش به بررسی و مقایسه ویژگی‏های معماری خانه‏های گرگان در دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول پرداخته و این خانه‏ها با هم مقایسه شده‏اند. سوال اصلی پژوهش عبارت است از: ویژگی‏های معماری (کالبدی-فضایی) و روند تحول خانه‏های دو دوره قاجاریه و پهلوی اول گرگان چگونه بوده است و دارای چه نقاط اشتراک و افتراقی می‏باشند؟روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و در آن از استدلال منطقی در فرایند گونه‏شناسی و روند تحولی خانه‏ها در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول استفاده شده است. شناخت الگوهای معماری هر منطقه از این حیث حائز اهمیت است که نخست: آشنایی با معماری تاریخی هر منطقه‏ای به عنوان بخشی از هویت فرهنگ مردم آن سرزمین الزامی است ثانیاً ضروری است که ویژگی‏ها و مفاهیم نهفته در معماری خانه‏های گرگان را در دو دوره تاریخی حساس قاجاریه و پهلوی اول، مورد کنکاش و بررسی موشکافانه علمی قرارداد، تا از نتایج این پژوهش، طراحان حرفه‏ای خانه‏های امروزی شهر و منطقه و یا دانشجویان معماری و سازمان‏های تصمیم گیر در امر خانه‏سازی در سطح منطقه و استان بتوانند استفاده نمایند. بررسی کمی و کیفی معماری خانه‏های گرگان و روند تحول آنها از قاجاریه به پهلوی اول از طریق سه روش انجام شد ا- گونه‏شناسی چند شاخصه‏ای راپاپورت جهت شناسایی و گونه‏شناسی اجزاء معماری 2- نگرش تاریخی تکاملی وگونه‏شناسی پایه موراتوری‏ها جهت گونه‏شناسی خانه‏های گرگان و روند تاریخی تکاملی از الگوی پایه و دوره قاجاریه تا پهلوی اول3- روش چیدمان فضای معماری که در آن به چگونگی کارکرد اجتماعی عرصه های مختلف خانه نظیر فضای خصوصی، عمومی و خدماتی و تغییر کارکرد آنها در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول توسط نرم‏افزار تحلیلی depth map پرداخته می‏شود. در روند تحولی خانه‏های گرگان در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول سه گونه خانه شناسایی شد. خانه گونه نخست مربوط به دوره قاجاریه به صورت حیاط مرکزی است گونه دوم مربوط به خانه‏های دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول می‏باشد که تحت عنوان الگوی خطی نام گذاری شدند.گونه سوم خانه‏های دوره پهلوی اول هستند. این خانه ها به دو گونه کوچکتر تحت عنوان خانه باغ و خانه های برونگرا رو به معبر شهری تفکیک شدند. پس از گونه‏شناسی خانه های تاریخی، گونه‏های طبقه‏بندی شده از طریق نرم افزار نحو فضا مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته و نتایج مشخصی از میزان تحول در ساختار پیکره‏بندی خانه‏ها از لحاظ محرمیت، اولویت‏های فضایی، تفکیک عرصه‏های خصوصی، عمومی و خدماتی از هم بدست آمد. این تحولات از طریق شاخصه‏هایی به نام همپیوندی، قابلیت کنترل بصری، همپیوندی بصری، عمق و اتصال سنجیده شده‏اند.

مسکن نهادی است که در راستای یک رشته مقاصد پیچیده به وجود آمده است، که این مقاصد با توجه به نیازهای بیشمار انسان پدید آمده است. اگر قرار باشد مسکن پاسخگو به نیازهای کاربر باشد، باید با توجه به متغیر بودن بعضی از نیازها، معماری مسکن هم خود را با نیاز های جدید و متغیر ،وفق دهد. این پاسخگویی به نیاز استفاده کنندگان و متغیر بودن این نیاز ها ، لزوم توجه به انعطاف پذیری در مسکن را افزایش می دهد. اما به دلیل توجه نا کافی به کیفیت های محیط سکونت معاصر در ایران، خانه¬¬های امروزی پاسخگو به نیازهای کاربران خود نیستند و این مفهوم وکیفیت فضایی محجور مانده است. انعطاف پذیری کیفیت فضایی¬ای بوده است که در معماری خانه های سنتی ایران وجود داشته و معمار ایرانی از آن بهره می¬برده است. با توجه به این پیشینه تاریخی و لزوم بهره برداری از این مفهوم در معماری مسکن امروزی، این الزام به وجود می آید که این پژوهش و طرح، با توجه به تعاریفی از مسکن و پرداختن به مسکن سنتی ایران و دیدگاه¬های نظری در خصوص انعطاف¬پذیری مسکن در جهان، انواع انعطاف پذیری را بیان کند و تأثیر انعطاف پذیری را درکیفیت فضاهای مسکونی، موردتحلیل و بررسی قرار دهد. سپس راهبردهای کالبدی-فضایی انعطاف پذیری در مسکن را شناسایی نموده و در انتها این یافته¬ها در طراحی یک الگوی مسکن انعطاف پذیر در شاهرود، مورد بهره برداری واقع شود. تطبیق¬پذیری(جابجایی روزانه و فصلی)، تنوع¬پذیری( فضای چند عملکردی) و تغییر¬پذیری( تفکیک و تجمیع) مفاهیم و مصداق-های دستیابی به انعطاف¬پذیری در مسکن می¬باشند. در طراحی الگوی مسکن، از هر سه این شاخصه¬ها بهره¬برداری شد که تنوع-پذیری و تغییر پذیری بیشترین بهره¬برداری صورت پذیرفت.