جمعیت جهان با سرعت بالایی رو به افزایش است و تولید محصولات کشاورزی به دلیل مواجهه با تنش های مختلف محیطی دچار کاهش می شود. خشکی مهمترین تنش محیطی است که رشد و تولید گیاهان زراعی از جمله گندم را تحت تأثیر قرار می دهد. بنابراین اصلاح گیاهان برای این شرایط ضروری است. در این تحقیق به منظور بررسی تنوع ژنتیکی ارقام گندم نان و ارزیابی اثر تنش خشکی بر آن ها، مطالعه ای با 80 ژنوتیپ گندم نان آبی در سال زراعی 92-1391 در مزرعه ی تحقیقاتی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی کرمانشاه در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در دو شرایط نرمال و تنش خشکی آخر فصل انجام شد. نتایج تجزیه واریانس ساده (در هر دو شرایط بدون تنش و تنش) و مرکب صفات نشان داد که ژنوتیپ ها از نظر اغلب صفات مورد مطالعه اختلاف بسیار معنی داری با یکدیگر دارند. محیط (خشکی) باعث کاهش مقدار در اغلب صفات مورد مطالعه شد به طوری که بیشترین اثر را بر محتوای نسبی آب برگ و عملکرد دانه گذاشت و به ترتیب موجب کاهش 06/40 و 16/31 درصدی آن‎ها شد. برای کلیه صفات مورد بررسی بجز محتوای کلروفیل a، روز تا رسیدن فیزیولوژیک، وزن هزار دانه و شاخص برداشت، اثر متقابل ژنوتیپ × محیط در تجزیه مرکب معنی دار نشد. با توجه به نتایج مقایسه میانگین متوسط دو محیط، بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب متعلق به رقم های سیروان با 5/9169 و نورستار با 2458 کیلوگرم در هکتار حاصل شد. بر اساس نتایج تجزیه همبستگی در شرایط بدون تنش، طول ریشک، شاخص برداشت، وزن هکتولیتر، تعداد سنبله در متر مربع، شاخص عملکرد سنبله، تراکم سنبله، وزن هزاردانه و عملکرد بیولوژیک همبستگی معنی دار با عملکرد دانه داشتند. نتایج تجزیه همبستگی بین شاخص ها و عملکرد دانه نشان داد که شاخص های mp، gmp، sti، yi، ham، k1sti و k2sti به دلیل همبستگی بالا با عملکرد دانه می توانند در گزینش ژنوتیپ ها استفاده شوند. نتایج تجزیه مسیر بین شاخص ها و عملکرد دانه نشان داد که شاخص های نتایج حاصل از تجزیه مسیر، انتخاب صفت تعداد سنبله در متر مربع را به دلیل داشتن اثر مستقیم بالا و مثبت بر عملکرد دانه، به عنوان یکی از راه های افزایش عملکرد معرفی نمود. بر اساس نتایج تجزیه به عامل ها، در شرایط بدون تنش نه عامل اول و در شرایط تنش خشکی شش عامل اول که مقادیر ویژه ی بیشتر از یک داشتند، به ترتیب 06/87 و 07/78 درصد تنوع بین داده ها را توجیه نمودند. تجزیه خوشه ای با استفاده از روش وارد، ژنوتیپ ها را براساس صفاتی که در تجزیه واریانس معنی دار شده بودند در شرایط بدون تنش در شش و در شرایط تنش خشکی در هفت گروه جداگانه قرار داد. براساس نتایج حاصل از محاسبه ی شاخص های مقاومت به خشکی، همبستگی های آن ها، مؤلفه های اصلی و بای پلات، رقم های 48 (5-85-n)، 12 (بهار)، 55 (اترک)، 76 (هامون)، 8 (مرودشت)، 44 (شیرودی)، 75 (کویر)، 56 (چمران) به عنوان ارقام پایدار و رقم های 27 (سایسون)،63 (شاه پسند)، 80 (نورستار) به عنوان ارقام حساس به خشکی شناسایی شدند.