چکیده اسپرس از جمله گیاهان مرتعی و زراعی است که به لحاظ ارزش تغذیه¬ای بالا و ویژگی¬های مطلوب بویژه تحمل به تنش¬ها در کشور مورد توجه می¬باشد. این گیاه با داشتن 170 گونه یکساله و چند ساله یکی از مهم¬ترین گیاهان علوفه¬ای مرتعی و زراعی محسوب می¬شود و مرکز تنوع آن نواحی معتدل منطقه ایرانی- تورانی است. علی رغم اینکه اسپرس پراکنش جغرافیایی وسیعی در کشور دارد، مطالعات در زمینه بررسی تنوع ژنتیکی گونه¬ها و تنوع ژنتیکی خصوصیات بذری در گونه های اهلی و وحشی و ارتباط آنها با ویژگی¬های علوفه¬ای در اسپرس اندک بوده است. به منظور بررسی تنوع و تشریح روابط بین عملکرد و اجزاء عملکرد بذر، 93 ژنوتیپ از 22 گونه شامل 20 گونه وحشی به همراه 2 گونه زراعی در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با چهار تکرار طی سال¬های 1391-1392 در مزرعه دانشگاه صنعتی اصفهان انجام پذیرفت. نتایج حاکی از اختلاف و تنوع ژنتیکی بالا بین ارقام بود. بیش¬ترین مقدار ضریب تنوع فنوتیپی در ارقام وحشی و اهلی به ترتیب مربوط به صفت عملکرد بذر در بوته و باروری بود. بیش¬ترین مقدار ضریب تنوع ژنتیکی مربوط به صفات طول خوشه و باروری بود که به ترتیب در ارقام وحشی و اهلی مشاهده شد. بیش¬ترین وراثت پذیری برای صفت طول خوشه در ارقام وحشی و برای صفت وزن صد دانه در ارقام اهلی مشاهده شد که حاکی از نقش عمده آثار ژنتیکی در کنترل این صفات می¬باشد. نتایج نشان داد گونه onobrychis inermis بیش¬ترین عملکرد بذر در بوته و عملکرد علوفه خشک و گونه o. montana و o. oxyodonta بیش¬ترین عملکرد علوفه تر را دارا بودند. همچنین گونه¬های o. vaginalis، o. chorassanica، o. vassilczenkoi و o. sintenisii مقاوم¬ترین و گونه o. persica حساس¬ترین گونه به سفیدک سطحی شناخته شدند. نتایج حاصل از ضرایب همبستگی نشان داد، همبستگی عملکرد بذر در بوته با صفات تعداد ساقه در بوته، تعداد دانه در خوشه عملکرد علوفه تر و خشک مثبت و معنی¬دار و با صفات طول خوشه، روز تا گلدهی و سفیدک سطحی منفی و معنی¬دار بود. به منظور تعیین صفات دخیل در توجیه عملکرد دانه رگرسیون گام به گام انجام شد. نتایج نشان داد تعداد ساقه در بوته و تعداد دانه در خوشه بیش¬ترین تغییرات عملکرد بذر را توجیه نمودند. همچنین نتایج ضرایب مسیر نشان داد این صفات دارای بیش¬ترین اثر مستقیم بر عملکرد بذر در بوته بودند. نتایج تجزیه خوشه¬ای گونه¬ها بر اساس صفات مورفولوژیک و زراعی توانست تا حد زیادی گونه¬ها را بر اساس قرابت ژنومی و ژنتیکی از همدیگر تفکیک نماید.