نوشتار حاضر پژوهشی در اوضاع فرهنگی و تمدنی مصر و شام در دوره ممالیک بحری و برجی می باشد. دولت ممالیک که در سال 648 هجری در پی ایوبیان به حکومت رسیدند، بیش از دو و نیم قرن تا 923هـ.ق بر مصر و شام حکومت راندند. در زمانی که ممالیک به سلطنت رسیدند، جهان اسلام از یک طرف با حمله مغول و از طرف دیگر با حمله صلیبیان روبرو بود که ممالیک در مقابل هر دوی آنها به پیروزی دست یافتند. در عصر ممالیک بحری سرزمین مصر به چنان آرامشی سیاسی و غنای اقتصادی و فرهنگی دست یافت که مردم عادی برای فرار از مشکلات و علما نیز به سبب حمله مغول به بغداد و جو حاکم مصر به آنجا سرازیر شدند. بدلیل استقبال سلاطین ممالیک از علم و علما مصر پایتخت فرهنگی جهان اسلام گشت. ممالیک بحری به ساخت مساجد، مدارس، کتابخانه ها، خانقاهها، رباطها و زوایا به عنوان جایگاههای تعلیم اهمیت فراوانی دادند. این نهادهای تعلیمی نقش بزرگی در پیشرفت علمی ـ فرهنگی دوره ی ممالیک بحری ایفا نمودند. البته این نهادهای علمی هر چند اندک، در عصر ممالیک برجی هم به لحاظ پیشرفت فرهنگی تأثیر گذار بوده اند. ضمنا در هر دو دوره چهره های برجسته ای از علما، فقها و مورّخانی که در سمتهای مختلف سیاسی، قضایی و فرهنگی مشغول به کار بودند، ظهور کردند. از جمله-ی این دانشمندان می توان به ابن عبدالسلام، زرکشی، ابن قیّم جوزیه، ابن منظور، ابوالفداء، ابن کثیر، نویری، ابن تیمیه، مقریزی، ابن حجر، ابن خلدون، ابن تغری بردی، سیوطی، قلقشندی و ابن أیاس و سایر دانشمندان اشاره نمود. دوره ی ممالیک بحری به لحاظ دگرگونیهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از دوره های طلایی در طول تاریخ مصر و شام بوده است. ممالیک برجی علاوه بر بی کفایتی های سیاسی شان، از لحاظ فرهنگی هم موفقیت خاصی نداشتند. تنها نکته قابل ذکر از لحاظ فرهنگی - تمدنی، چندین نمونه از معماری است که از دوران آنها بر جای مانده است. البته اکثر علما و مورخان مشهور در عصر ممالیک برجی ظهور کرده اند. این پژوهش که بر اساس رویکرد توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است، به مقایسه ی نهادهای علمی و فرهنگی و چهره های شاخص علمی دو عصر ممالیک بحری و برجی می پردازد.