چکیده به¬منظور بررسی اثر 1، 25 دی هیدروکسی ویتامین 3d (کلسیتریول) و عصاره هیدروالکلی میوه گیاه دارویی پنیر باد بر عملکرد، ریخت شناسی پرز¬های روده، پاسخ ایمنی، پارامترهای خون، خصوصیات مکانیکی و بافت شناسی استخوان درشت نی چند آزمایش انجام شد. از یک روزگی 600 قطعه جوجه¬ی خروس گوشتی سویه راس 308 به 12 تیمار غذایی در یک طرح کاملاً تصادفی با ترتیب فاکتوریل 2×3×2 متشکل از 60 پن توزیع شدند. تیمارهای غذایی شامل جیره کنترل مثبت با سطح استاندارد کلسیم توصیه شده بر اساس احتیاجات سویه راس و جیره کنترل منفی (دارای 30 درصد کلسیم کمتر از احتیاجات)، سه سطح عصاره پنیر باد (صفر، 100 و200 میلی¬گرم بر کیلوگرم جیره) و دو سطح کلسیتریول (صفر و 5/0 میکروگرم در کیلوگرم جیره) بود. جیره های آزمایشی از 1 تا 42 روزگی بطور نامحدود در اختیار پرنده¬ها قرار گرفت. در 21 و 42 روزگی از هر تکرار یک پرنده کشتار و استخوان¬های درشت نی، بخشی از بافت ژژنوم و اندام¬های لنفاوی جدا گردید. عملکرد تحت تاثیر مستقیم تیمارهای آزمایشی قرار نگرفت. نتایج آزمایش قابلیت هضم نشان دهنده¬ی افزایش معنی دار جذب روده¬ای کلسیم و فسفر با کاهش سطح کلسیم جیره بود (001/0p<). وزن نسبی تیموس در پرندگان تغذیه شده با 200 میلی¬گرم در کیلوگرم عصاره پنیرباد بیشتراز پرندگان تغذیه شده با سطوح دیگر این عصاره بود (01/0 p<). همچنین جیره کنترل منفی موجب کاهش وزن نسبی طحال در مقایسه با جیره کنترل مثبت گردید (05/0 p<). در 42 روزگی، مکمل سازی کلسیتریول موجب افزایش غلظت کلسیم سرم گردید (01/0p<). در 21 روزگی بجز نسبت عمق کریپت به طول پرز سایر پارامترهای روده تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی قرار نگرفت. برهمکنش معنی دار میان پنیر باد و کلسیتریول بر نسبت عمق کریپت به طول پرز نشان داد مکمل سازی 100 و200 میلی¬گرم در کیلوگرم پنیر باد، در سطح ثابت 5/0 میکروگرم کلسیتریول و صرف نظر از سطح کلسیم جیره، نسبت عمق کریپت به طول پرز را در مقایسه با جیره فاقد پنیر باد بطور معنی دار افزایش داده است (092/5 و 052/5 در مقابل 781/3 میکرومتر). در 42 روزگی مکمل سازی 200 میلی-گرم در کیلو گرم پنیر باد موجب کاهش معنی دار طول پرز در مقایسه با مکمل سازی سایر سطوح این عصاره گردید (01/0p<). جیره حاوی 100 میلی¬گرم عصاره پنیر باد موجب افزایش ضخامت کورتکس استخوان در 21 روزگی گردید (05/0p<). در 42 روزگی کلسیتریول موجب افزایش ضخامت ناحیه معدنی شده استخوان درشت نی گردید. همچنین کاهش کلسیم در جیره های کنترل منفی منجر به کاهش ضخامت درشت نی گردید. افزودن 100 میلی¬گرم عصاره پنیر باد موجب افزایش نیرو و انرژی شکست استخوان درشت نی در 42 روزگی گردید. در 42 روزگی مکمل سازی 5/0 میکروگرم کلسیتریول موجب افزایش انرژی شکست گردید (05/0p<). کاهش خمش شکست در21 روزگی و انرژی و نیروی شکست در42 روزگی در پرندگان تغذیه شده با کلسیم ناکافی مشاهده شد (05/0p<). نتایج این آزمایش با تایید اثرات مثبت کلسیتریول بر استحکام استخوان، نشان داد که افزودن 100 میلی¬گرم عصاره پنیر باد می¬تواند بدون تاثیر منفی بر عملکرد رشد، باعث افزایش استحکام استخوان گردد. همچنین نتایج بیانگر اثرات مشابه عصاره میوه گیاه دارویی پنیرباد و کلسیتریول بر تغییرات هیستولوژیکی استخوان از جمله افزایش معدنی شدن ناحیه ¬رشد ¬می¬باشد.