عنصر مس، یکی از عناصر کم¬مصرف و ضروری برای رشد گیاه می¬باشد که اگر غلظت آن از حد معینی بیشتر شود سبب مسمومیت در گیاه می¬گردد. نیتروژن نیز عنصری مهم و حیاتی برای گیاه به¬شمار می¬رود و پایین بودن نیتروژن قابل جذب در اراضی زراعی یک عامل محدود کننده به¬شمار می¬رود. به همین دلیل تأمین نیتروژن از طریق کودهای شیمیایی و آلی ضروری است. امروزه برای حل معضل آلودگی خاک به عناصر سنگین، از روش¬های بیولوژیک استفاده می¬شود که از آن می¬توان به قارچ-های تریکودرما و شبه¬میکوریزا اشاره کرد. بنابراین به منظور بررسی اثرات روابط همزیستی قارچ¬های شبه¬میکوریزا و تریکودرما در مقاومت به سطوح مختلف نیترات مس در ریحان، آزمایشی گلخانه¬ای در خاک استریل روی ریحان در قالب طرح پایه کاملاً تصادفی به¬صورت فاکتوریل به اجرا در آمد، فاکتورهای آزمایشی عبارت بودند از نیترات مس در چهار سطح (صفر، 100، 200 و 300 میلی¬گرم در کیلوگرم خاک) و تیمار همزیستی قارچی در چهار سطح (عدم تلقیح، تلقیح قارچ شبه¬میکوریزای piriformospora indica، تریکودرمایt. tomentosum و تلقیح همزمان شبه¬میکوریزا و تریکودرما) به¬عنوان کرت فرعی بودند. نتایج حاکی از معنی¬دار بودن اثر ساده نیترات مس در ارتفاع بوته، قطر ساقه، وزن تر و خشک برگ، ساقه و کل و بیشتر صفات مورفولوژیک دیگر بود. اثر ساده تیمارهای قارچی نیز بر تمامی صفات اندازه¬گیری شده تاثیر مثبت معنی¬داری داشت و بهترین تیمار قارچی مربوط به تلقیح همزمان دو قارچ بود. همزیستی قارچی در سطوح مختلف نیترات مس اثر مثبت معنی¬داری در بیشتر صفات مورفولوژیکی و رویشی و همچنین در غلظت عنصر مس در اندام¬های مختلف ریحان داشت. با افزایش غلظت مس در خاک غلظت در ساقه و اندام هوایی ریحان افزایش یافت. با این وجود حضور قارچ شبه¬میکوریزا در ریشه توانست غلظت مس در اندام هوایی و ساقه ریحان را بطور معنی¬داری افزایش دهد. حضور قارچ تریکودرما در ریشه تأثیر چندانی در غلظت مس در برگ ریحان نداشت. همچنین غلظت مس در اندام هوایی و برگ ریحان در حضور قارچ شبه¬میکوریزا در غلظت 300 میلی¬گرم در کیلوگرم نیترات مس، را به بیشترین میزان خود رسید که حدود 38 درصد در مقایسه با تیمار شاهد (عدم تلقیح) افزایش نشان داد. در تلقیح همزمان قارچ¬های شبه¬میکوریزا و تریکودرما نیز در غلظت 200 میلی¬گرم در کیلوگرم نیترات مس بیشترین غلظت مس در ساقه ریحان مشاهده شد بطوری که حدوداً بیشتر از 7 برابر نسبت به تیمار شاهد (عدم تلقیح) افزایش نشان داد. با افزایش غلظت مس در خاک میزان جذب مس در ساقه و اندام هوایی ریحان افزایش یافت. همچنین حضور قارچ تریکودرما در ریشه، سبب افزایش معنی¬داری در میزان جذب عنصر در برگ ریحان گردید. حضور قارچ شبه¬میکوریزا در ریشه میزان جذب مس در اندام هوایی و ساقه ریحان را بطور معنی¬داری افزایش داد. بر اساس یافته¬ها، حضور همزمان قارچ¬های شبه¬میکوریزا و تریکودرما در غلطت 200 میلی¬گرم بر کیلوگرم نیترات مس بیشترین میزان جذب مس در اندام هوایی و ساقه ریحان بدست آمد بطوری که این افزایش در اندام هوایی و ساقه به ترتیب در مقایسه با تیمار شاهد بیش از سه برابر و حدود 14 درصد افزایش نشان داد. در مجموع به نظر می¬رسد کاربرد کودهای بیولوژیک حاوی میکروارگانیسم¬های شبه¬میکوریزا و تریکودرما در بهبود ویژگی¬های رشدی و جذب مس در گیاه دارویی ریحان تحت تنش نیترات مس تأثیر بهتری داشته است و می¬توان امیدوار بود که با تداوم تحقیقات به گام¬های عملی در استفاده از میکروارگانیسم¬ها برای رفع آلودگی محیطی دست یافت.