پژوهش حاضر به بررسی نقش سیاسی-اجتماعی اقوام گیل و دیلم در تاریخ ایران از آغاز ساسانیان تا پایان آل بویه پرداخته است. سرزمین دیلم از دیرباز کانون حوادث مهمی در تاریخ ایران بوده است و اقوام گیل و دیلم نقش مهمی در رویدادهای تاریخی کشور ایفا کرده اند. آن ها که اقوامی آزادی خواه و استقلال طلب بودند، در دوران ساسانیان زمانی که استقلالشان به خطر افتاد، هرگاه فرصت می یافتند، علیه حکومت مرکزی سر به شورش برمی داشتند. با این وجود، هنگام تهاجم های خارجی به صورت داوطلبانه در سپاه پادشاهان ساسانی حضور می یافتند. علاوه بر این، در کنار حکومت ها و قدرت های بزرگ، حکومت های کوچک و محلی نیز وجود داشته اند که در ایجاد تغییرات و تحولات سیاسی-اجتماعی منطقه و کشور نقش اساسی ایفا کرده اند. ازجمله ی حکومت های محلی دیلمی، جستانیان، مسافریان و سالاریان بودند. جستانیان با پذیرش سادات علوی و حمایت از نهضت آن ها، زمینه را برای حضور دیلمیان در عرصه ی سیاسی کشور فراهم آوردند. در همین دوره بود که اسلام شیعی در میان دیلمیان رواج یافت. سالاریان به عنوان شاخه ای از سلسله ی مسافریان، نخستین حکومت مستقل ایرانی پس از اسلام بودند که آذربایجان را از تسلط حاکمیت عرب خارج ساختند. نقش اقوام گیل و دیلم در تاریخ ایران چندان مهم بود که سرداران بزرگی از میان آن ها برخاسته و حتی برخی از آنان داعیه ی تجدید میراث باستانی ایران را داشته اند. از آن جمله اند مردآویج زیاری گیلی و برادران بویه ی دیلمی که موفق به تشکیل حکومت شدند. زیاریان نخستین ایرانیانی بودند که رسماً علیه خلافت عباسی قیام کردند و اندیشه ی احیای میراث باستانی ایران توسط آل بویه به واقعیت بدل شد. از نظر سیاسی-اجتماعی قیام خاندان بویه حائز اهمیت بسیار است. آن ها با فتح بغداد و محدود کردن قدرت سیاسی خلفای عباسی و رواج مذهب تشیع، به مدت صد و بیست و هفت سال، نقش سیاسی-اجتماعی قابل ملاحظه ای در تاریخ ایران ایفا نمودند. بررسی نقش سیاسی-اجتماعی اقوام گیل و دیلم از آغاز شکل گیری ساسانیان تا پایان آل بویه، هدف این پژوهش می باشد. روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است. پس از بررسی منابع تاریخی دسته اول و دوم و تحقیقات جدید و فیش برداری از آن ها و طبقه بندی مطالب خام، به تجزیه و تحلیل و نگارش مطالب پرداخته شده است.