به طور مقدمه باید بحث عظمت و انحطاط مسلمین مطرح شود در این مقدمه نظریات مختلف بیان از جمله نظریات غربیها. مسئله سرنوشت انسان یا قضا و قدر همیشه همراه با مسلمین بوده است و در طول چهارده قرن آثار شگرفی در جهان اسلام داشته است قرآن کریم صریحا حکومت و دخالت سرنوشت در انسان و همین طور آیات مربوط به اختیار انسان هر دو دسته را ذکر کرده است. آیا مسأله سرنوشت موجب انحطاط مسلمین است؟ نظریه پردازان غرب و بعضی مستشرقین بر این هستند که این مسئله در صدر اسلام نبوده است و مسلمین بعدا این را ایجاد نموده اند و مسئله سرنوشت یا قضا و قدر موجب انحطاط مسلمین شده است. اما عقیده شهید مطهری این است که این مسئله موجب عظمت مسلمین شده است نه انحطاط آنان و چون فکر سرنوشت، اهداف عالیه زندگی را به انسان می آموزد که باعث عظمت و سربلندی انسان است چون فکر سرنوشت به سطح عالی در قرآن کریم بیان شده است و طبعا برای مسلمین باعث عظمت و افتخار است نه انحطاط. بحث مسئله قضا و قدر، آزادی و اختیار، قضا و قدر حتمی و غیرحتمی، فرضیه های درست و غلط در این مورد ذکر شده است همین طور بررسی مسئله قضا و قدر در صدر اسلام هم شده است، همین طور نظریات مختلف دومکتب مادی و الهی و تفاوت این دو مکتب هم ذکر شده است. ریشه تاریخی این بحث قضا و قدر، منشأ پیدایش آن نیز ذکر شده است، در آخر بحثی حدیثی مطرح شده است که در آن همراه با بیان نظریات غربیان بحث کتاب پایان رسیده است.