بیشک جنبههای نمادین معماری و تزیینات بناهای تاریخی از اهمیت بسزایی برخوردار است. مطالعه و بررسی این بناها برای صاحبان اندیشه در تاریخ معماری این مرز و بوم ضرورتی انکارناپذیر است. چرا که این بناها در هر دورهای بیانگر رمز و رازهایی هستند که دستیابی به آنها ما را به شناخت اندیشهی معماران آن رهنمون میشود. این رمز و رازها در قالب نمادهایی به شکلهای مختلف هندسی، گیاهی، اسلیمی، کتیبه و... خودنمایی میکرده است. دوره ایلخانی یکی از دورههای مهم در تاریخ این سرزمین است. در این میان معماری و تزیینات بناهای این دوره نیز حائز اهمیت میباشد. تاکنون تلاشهایی از سوی محققان در جهت شناسایی جنبههای نمادین معماری و تزیینات بناها صورت گرفته است. اما آنچه کمتر به آن پرداخته شده جنبه های نمادین و راز و رمز گونه معماری و تزیینات بناهای دوره ایلخانی است که از نوعی جهان بینی اسلامی بهره جسته اند. ما در این نوشتار، به دنبال بررسی جنبه های راز و رمز گونه معماری و تزیینات به کار رفته در بناهای شاخص ایلخانی؛ شامل: گنبد سلطانیه، مسجد جامع اشترجان و مسجد جامع ورامین هستیم. بررسی جنبه های نمادین معماری و تزیینات این بناها به درک بهتر مفاهیم عمیق عرفانی نهفته در ذهن و ضمیر معماران و سازندگان آنان کمک شایانی می کند. برای درکِ بهتر مفهوم نمادهای معماری و تزیینات این بناها، بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تلاشهای حاکمان آنان در این زمینه لازم و ضروری به نظر میرسد. همچنین با بررسی معماری این دوره میتوان به بخش مهمی از معماری اسلامی ایران دست یافت. چراکه از طرح هشت ضلعی برای ساخت بنای گنبد سلطانیه استفاده شده است. استفاده از این عدد در معماری و تزیینات دوره ایلخانی به وفور دیده میشود. همچنین در بناهای شاخص این دوره نقوش هندسی به صورت ستاره در پرهای مختلف، نقوش چلیپا، نقوش گیاهی و انواع کتیبه که متناسب با موقعیت قرارگیری در بنا انتخاب میشده، به کار رفته است. این نقوش با توجه به مضامین عرفانی، مذهبی و نجومی در این بناها به کار رفتهاند.