فرهنگ و ادب بخش مهم هر جامعه محسوب می شود. با بررسی اوضاع فرهنگی هر جامعه می توان به زوایای فرهنگی و تمدنی آن پی برد. تاریخ فرهنگی جرجان طی قرون اولیه اسلامی، از جمله موضوعات پژوهشی بوده که در این رساله بدان پرداخته شده است. شهر و ناحیه باستانی جرجان به مناسبت موقعیت جغرافیایی و راههای ارتباطی، اهمیّت سیاسی و نظامی اش از دیرباز به عنوان یکی از کانونهای تمدنی و فرهنگی فلات ایران آوازه ای گران داشته است. طی قرون اولیه اسلامی نیز این شهر صاحب فرهنگی درخشان بود و سیاستهای حاکمان محلی و فرامحلی نیز آن را مورد توجه و مهاجرت دانشمندان، عالمان، محدثان و شاعران فراوانی قرار داد. پس از فتح اسلامی، در زمره یکی از مراکز همزیستی ایرانیان و اعراب مسلمان درآمد، و قبایل زیادی از اعراب در محله های این شهر سکونت گزیدند. طی قرون بعدی، علوم اسلامی در این شهر گسترش چشمگیری یافت. و خاندانهای علمی مهمی در این شهر پدید آمدند و مراکز آموزشی و علمی آن نیز رونق فراوانی گرفت. حتی طالبان حدیث و سایر علوم اسلامی نیز از سایر شهرها رو به مهاجرت علمی به جرجان نهادند. در این پژوهش مراکز و محله های فرهنگی جرجان، بافتار مذهبی این شهر، فرآیند تعلیم و گسترش علوم اسلامی، خاندانهای علمی و حدیثی، رجال و مشاهیر جرجانی و سیاستهای فرهنگی آل زیار بررسی شده است.

اقیانوس هند به سبب وسعت و پهنایی که دارد، همواره جایگاه مناسبی برای دریانوردی و تجارت دریایی بوده است. این موقعیت مناسب از دوران باستان مورد توجه بوده و مردمی که در کرانه های آن زندگی می کردند، مردمی تجارت پیشه و بازرگان بودند؛ تا جایی که برخی از این بنادر تنها از راه تجارت دریایی، رونق و پیشرفت چشمگیری داشتند. تجارت دریایی به خاطر منافع زیاد و هزینه های کم تری که نسبت به تجارت زمینی داشت، از نظر تاجران بیشتر مورد توجه بود. با این حال، هرچند منفعت و سود تجارت دریا بسیار بود، اما خطراتی را نیز به همراه داشت. یکی از خطراتی که کشتی ها همواره با آن مواجه می شدند، حمله دزدان دریایی بود. راهزنان دریایی از عهد باستان در اقیانوس هند به دزدی می پرداختند. در برخی مناطق فعالیت دزدان چنان زیاد بود که کشتی ها در هنگام سفر، تعدادی جنگجو در کشتی استخدام می کردند و همچنین کشتی را با اسلحه های آتشین مجهز می نمودند. دولت ها هم با ایجاد پایگاه هایی در سواحل و گماشتن مرزداران در آنجا با دزدان دریایی به مبارزه می پرداختند، اما با وجود همه ی اقداماتی که صورت می گرفت، برخی از بنادر به علت کثرت دزدی دریایی، رونق و اعتبار خود را از دست می دادند. دزدی دریایی در قرن های هجده و نوزده میلادی بسیار رواج پیدا کرد، تا آنجا که همه ی دولت های منطقه را درگیر مبارزه و براندازی این فعالیت نمود و منجر به کاهش شدید دزدی دریایی در این منطقه گردید.

چکیده بی شک بردگان در تحولات اجتماعی و سیاسی حکومت ممالیک نقش بسزایی داشتند. ورود تعداد زیادی از بردگان با ملیت های متفاوت به مصر، زمینه ی پیدایش طبقه ی اجتماعی متمایزی را فراهم کرد که به دلیل برخورداری از ویژگی های فرهنگی، اجتماعی خاص خود، از یک سو از فضای اجتماعی جدید تأثیر پذیرفته و از سوی دیگر بر آن تأثیر گذاشته اند. به همین خاطر بررسی تاریخ اجتماعی مصر در این دوره بدون مطالعه و بررسی انتقادی تاریخ بردگان امکانپذیر نیست. توجه به این نکته نیز واجد اهمیت است که بنیاد حکومت ممالیک بر پایه ی سیستم بردگی شکل گرفته بود و بنیانگذاران آن زمانی خود برده بودند، از اینرو رفتار همراه با تساهل با بردگان داشتند. روند ورود بردگان با ملیت های متفاوت به مصر و تحت تعلیم و آموزش قرار دادن آنها به منظور بکارگیری در امور کشور، از سوی ممالیک برجی همانند بحریها ادامه یافت. با این وجود ضعف سلاطین برجی و عدم پایبندی آنها به نظام آموزشی و فراهم آوردن امکانات رفاهی بردگان، باعث شد تا بردگان در شورشها و ناامنی های اجتماعی، اقتصادی به ویژه سیاسی نقش آفرین باشند. در این رساله که از مطالعه و بررسی گزارشهای منابع تاریخی فراهم آمده است، سعی کرده ایم به بررسی تاریخ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بردگان در چند فصل جداگانه، با عناوینی چون: خاستگاه بردگان، اوضاع اجتماعی و فرهنگی بردگان که مهم ترین بخش رساله را به خود اختصاص داده است و در مورد چگونگی آموزش، ازدواج، آزادی، خوراک و پوشاک، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آنها بحث کرده است و اوضاع سیاسی بردگان که در بردارنده ی عناوینی چون: تحرکات سیاسی بردگان، سوء استفاده سیاسی و... است، بپردازیم. واژگان کلیدی: تاریخ مصر و شام، تاریخ بردگان، ممالیک برجی، تاریخ اجتماعی

در طول تاریخ، عالمان دینی همواره از جایگاه شایسته ای نزد عامه مردم برخوردار بودند. آنها با موقعیتی که داشتند، همیشه در حوادث مهم تاریخی تأثیرگذار بوده و نقش آفرینی کرده اند. علمای دین با در اختیار داشتن قدرت معنوی، این امکان را داشتند تا از نفوذ سیاسی و اجتماعی نیز برخوردار شوند. از این رو شناسایی علما و رجال دینی، بررسی آراء و افکار آنها و تبیین نقش سیاسی- اجتماعی ایشان کمک شایانی به روشن شدن برخی از ابعاد ناشناخته هر یک از دوره های تاریخی خواهد نمود. با روی کار آمدن ممالیک بحری در میانه ی قرن هفتم هجری، سرزمین های اسلامی با حوادث و بحران های سیاسی چون جنگ های صلیبی، فتنه مغولان، سقوط بغداد و قتل خلیفه، به عنوان یگانه مرجع دینی، روبرو بود. ممالیک به دلیل خاستگاه قومی و نژادی خود فاقد یک پشتوانه ی اجتماعی و مذهبی قابل اعتنا در جامعه ی مصر بودند و از مشروعیّت چندانی، در بین طبقات گوناگون جامعه ی مصر، برخوردار نبودند؛ لذا با بهره گیری از موقعیّت بدست آمده، توجه به امور مذهبی و به دنبال آن توجه به علما و رجال دینی را سرلوحه ی کار خویش قرار دادند. با توجه به موقعیت عالمان دینی در این دوره، بررسی جایگاه سیاسی و اجتماعی آنها هدف اصلی پژوهش حاضر است. به همین منظور ابتدا نقش آنها در مناصب مختلف حکومتی و دیوانی، که ارتباط مستقیمی با سیاست و نهاد قدرت دارد، مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله بعدی جایگاه اجتماعی عالمان دینی مورد بحث قرار گرفته است تا از رهگذر آن بتوانیم، تا حدودی، نقش عالمان دینی در واسطه گری میان نهاد قدرت و طبقات گوناگون اجتماعی را مورد ارزیابی قرار دهیم

وقف عملی نیکو و خداپسندانه می باشد که از سوی بزرگان دینی سفارش گردیده و در زمان همه حکومتهای اسلامی وجود داشته و در ایران اسلامی هم این سنت حسنه تداوم یافته است و بخصوص دوره قاجاریه کمیت آن روند رو به رشدی داشته و در اواخر این حکومت هم هرچند با تاسیس وزارتخانه یی مستقل و یا در کنار وزارت علوم ، تحت نظارت دولت قرار گرفته و اداراتی در ولایات بزرگ تشکیل گردیدند ولی در عمل تحت نظر وتایید علما قرار داشته و کارمهم ادارات تهیه رو نوشت نویسی از وقفنامه ها بوده است. در مازندران دوره قاجار هم تعداد زیادی وقف زمین، خانه سرا ، دکان و غیره توسط واقفان خیراندیش مردان و زنان این دیار و از اقشار مختلف اعم از حاکمان ، ثروتمندان، تاجران و کسبه ها و بخصوص عموم مردم منطقه در موضوعات مختلف فرهنگی و مذهبی ، آموزشی و اجتماعی انجام شده است. در واقع عزاداری و روضه خوانی برای حضرت امام حسین (ع) و یاران با وفایش ، بیشترین نیّت واقفان بوده و قریب به 75 درصد از سهم نیت ها را به خود اختصاص داده که نشاندهنده وضعیت مذهبی مازندران در آن دوره و خلوص نیت و عشق و علاقه زیاد اهالی به خاندان پیامبر(ص) است.

پس از حمله ی چنگیز به ایران در ابتدای قرن هفتم و قتل عام و ویرانی های گسترده در مناطق مورد تهاجم، جانشینان وی در نیمه ی قرن هفتم با تشکیل حکومت ایلخانان منشا تحولات بسیاری در تاریخ ایران و اسلام گردیدندکه از آن جمله می توان به اقداماتی چون براندازی خلافت پانصد ساله ی عباسی و قلع و قمع گسترده ی اسماعیلیان ایران اشاره داشت. خوانین مغول از آغاز تشکیل حکومتشان برای برقراری روابط سیاسی، اقتصادی و مذهبی و نشان دادن قدرت خود و هم چنین به منظور جاسوسی، سفیرانی را به دربار سایر حکومت ها اعزام می کردند. در گزینش سفرا به ویژگی های شخصی چون علم، هوش ذاتی و اصالت خانوادگی سفیر اهمیت داده می شد. انتخاب و اعزام سفیران معمولا بر عهده ی خان یا ایلخان و در مواردی نیز بر عهده ی وزیران بود. سفیران از جایگاه اجتماعی ویژه ای برخوردار بودند. مراسم استقبال از آنان معمولا با تشریفات خاصی انجام می گرفت. سفرا حقوق و امتیازات خاصی چون مصونیت و اعتبارنامه داشتند و در بین راه ها، در مکان های مخصوصی به نام «یام» استراحت می کردند. به طور کلی، در اعزام و پذیرش سفرا قواعد و رسومی حاکم بود که حکومت ها و سفیران موظف به پیروی از آن ها بودند. این رسوم از نظم، معانی و فرهنگ سیاسی ویژه ای برخوردار بود و اساسا نظام تشکیلاتی سفارت را شکل می داد. قوانین و عرف سیاسی نیز بر امر سفارت حاکم بود؛ پادشاهان و حکومت ها وظیفه ی حمایت از سفرا را بر عهده داشتند. از سوی دیگر، سفرا نیز در کنار احترام گذاشتن به قوانین حاکمیت یا دربار مقصد، حافظ منافع دربار متبوعشان بودند.

دوام و حیات هر حاکمیت سیاسی متکی به منابع مشخص مالی است.اقتصاد حکومت ممالیک (648-923ق) در دوره اول خود (ممالیک بحری 648-784ق) شرایط خوبی داشت؛ واسطه بودن مصر در تجارت شرق و غرب باعث شکوفایی تجارت در مصر شده بود. این وضعیت در دوره ممالیک برجی ادامه پیدا نکرد و با سخت گیری ها و وضع مالیاتهای زیاد بر تاجران اروپایی و انحصار امتیاز فروش برخی کالاها مثل، بخور و ادویه برای سلاطین ممالیک باعث شد تا اروپائیان به دنبال راهی غیر از مصر برای تجارت با شرق دور باشند؛ بنابراین غرب توانست با کشف دماغه امید نیک راهی غیر از مصر برای تجارت با شرق دور پیدا کند و تجارت مصر را با بحران جدی مواجه نماید.این عامل و عوامل مختلف دیگر مثل خشکسالی های پی در پی، کمبود آب رود نیل، طاعون، وبا، جنگهای مختلف خارجی و شورش های داخلی و ...، باعث خالی شدن خزانه دولت می شد؛ سلاطین به جای یافتن راه چاره برای حل بحران اقدام به وضع مالیاتهای جدید بر تاجران، مردم، صنعتگران و دیگر اقشار مردم مصر نمودند.

با حمله اعراب به ایران ، شمار بسیاری از قبایل عرب در نواحی مختلف خراسان و بویژه بیهق ساکن شدند . با شکل گیری نظام دیوانی خراسان در دوره های بعدی ، شمار بسیاری از بزرگان خاندان های ایرانی و عربی بیهق به نظام دیوانی خراسان راه یافتند . این افراد که نزد سلاطین و بزرگان ، دارای منزلت اجتماعی ویژه ای بودند ، به اموری چون امارت ، قضاوت ، دبیری و غیره اشتغال داشتند . علاوه برفعالیت های سیاسی ، نقش و جایگاه ویژه این افراد در حیات علمی خراسان نیز دارای اهمیت بسیار است . تربیت شاگردان و طلاب که عمدتا از شهرهای دیگر در محضر ایشان حاضر بودند ، برگزاری مجالس بحث و مناظره ، احداث مدارس و تولید علم ، همگی نشانگر موقعیت ویژه آنان در حیات علمی خراسان است. در این پژوهش ، سعی بر آن است تا شخصیت های برجسته سیاسی و علمی خاندان های بیهق معرفی و نقش و جایگاه ایشان در حیات علمی و نظام دیوانی خراسان تا پایان سلاجقه بزرگ ، مورد واکاوی قرار گیرد. کلید واژگان: خراسان ، بیهق ، بیهقی ، حیات علمی ، نظام دیوانی

بررسی زمینه های ظهور و ورود مدرنیته به کشورهای اسلامی و چالش های ناشی از آن ، از موضوعات مهم تاریخ آموزش و پرورش معاصر این کشورها محسوب می شود . در کشور مصر، مقارن با لشکرکشی ناپلئون بناپارت در 1798 م. اولین نشانه های روشنفکری و نوگرایی در آن پدیدار شد. یکی از عرصه های مهم برای ظهور و عینیّت یافتن نوسازی و نوگرایی در مصر، نهاد تعلیم و تربیت بود. حاکمیت محمدعلی پاشا و اقدامات اصلاحی وی، فصل نوینی در نوسازی نظام تعلیم و تربیت مصر گشود.در اثر اقدامات اصلاحی وی و جانشیناش شاکله ی نظام آموزشی نوین در مصر، پی ریزی شد و تا حدود زیادی رو به پیشرفت گذاشت، ولی در دوره گذار از سنت به مدرنیته در اثر برخورد دو تفکر سنتی و نوین در حوزه های مختلف تعلیم و تربیت خاصه در عرصه ی مبانی نظری، محتوا و روش های تربیتی با چالش های عدیده ای مواجه گشت.در این پایان نامه ، زمینه های ورود مدرنیته به مصر و عوامل تأثیرگذار بر آن ، آثار مدرنیته در نظام سنتی تعلیم و تربیت و چالش های ناشی از آن و ظهور و برکشیدن نظام نوین تعلیم و تربیت ، برپایه گزارش های موجود در منابع این دوره ، بررسی و واکاوی شده است.