به منظور بررسی تاثیر تلقیح دوگانه مایکوریزا و آزوسپیریلوم بر صفات کمی و کیفی سه رقم گندم آزمایشی در سال زراعی 1392- 1391 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز به صورت فاکتوریل در قالب بلوک‎های کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. عوامل مورد آزمایش شامل قارچ مایکوریزا در سه سطح (بدون مصرف )، مصرف گونه (glomus mosseae) و مصرف گونه (glomus intraradices)، استفاده از باکتری تثبیت کننده نیتروژن a. lipoferum در دو سطح بدون تلقیح و تلقیح بود و ارقام گندم در سه سطح ارقام چمران (گندم نان)، دنا و بهرنگ (گندم دورم) بود. در این پژوهش صفاتی شامل بر خصوصیات مورفولوژیکی(همچون تعداد روز تا ظهور سنبله، تعداد روز تا رسیدگی فیزیولوژیکی، ارتفاع بوته، تعداد سنبله در واحد سطح، طول سنبله)، عملکردی (شامل تعداد دانه در سنبله، وزن سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت)، ریشه ای (همچون کلونیزاسیون، حجم، طول، قطر، سطح ریشه و چگالی سطح ریشه) و پروتئین دانه مورد ارزیابی قرار گرفت. بررسی نتایج حکایت از تأثیر مثبت و معنی دار استفاده از ریزموجودات بر ارقام گندم را داشت به نحوی که همزیستی مایکوریزایی بین 7 تا 33 درصد و همیاری آزوسپیریلوم بین 4 تا 32 درصد صفات برآوردی را بهبود دادند. البته، کاربرد توأم، منجر به افزایش اثرات کاربرد کودهای بیولوژیک بر صفات برآوردی شد، اما بیشترین وزن هزاردانه (52 گرم)، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک به ترتیب (33/10721 و 33/25943 کیلوگرم در هکتار) تعداد روز تا رسیدگی فیزیولوژیک (118 روز) و طول سنبله (33/9 سانتی متر) از تیمار تلقیح بذور رقم چمران با آزوسپیلیوم و استفاده از گونه g. mosseae بدست آمد و بیشترین تعداد روز تا سنبله دهی (118 روز) از تیمار تلقیح باکتریایی گندم چمران و استفاده از گونه g. intraradices بدست آمد اما بیشترین ارتفاع بوته (103 سانتی متر)، محتوای پروتئین خام دانه (58/12 درصد) و تعداد سنبله در واحد سطح (519) از تیمار تلقیح بذور رقم دنا با آزوسپیلیوم و استفاده از گونه g. mosseae بدست آمد. همچنین بیشترین وابستگی (32 درصد) و پاسخ مایکوریزایی (47 درصد) نیز در تیمار استفاده از گونه g. mosseae در گندم رقم دنا دیده شد. همچنین بررسی خصوصیات ریشه‎ای اندازه گیری شده در این آزمایش نیز نشان داد آزوسپیریلوم و مایکوریزا هر یک به تنهایی منجر به افزایش رشد ریشه شده اند و بین ارقام نیز گندم چمران در صفات اندازه گیری شده تا 10 درصد نسبت به ارقام دوروم سیستم ریشه ای کارآمدتری داشت. اما کاربرد دوگانه باکتری و قارچ باعث بروز یک اثر سینرژیستی شده و به طور میانگین تا 15 درصد بیشتر از حالت مصرف منفردشان، در ارتقای رشد و توسعه ریشه ای ارقام گندم نقش داشتند. به طور کلی بیشترین کلونیزاسیون ریشه (96/54 درصد)، حجم ریشه (73/2 سانتی متر مکعب)، سطح ریشه (48/27 سانتی متر مربع) و چگالی ریشه (088/0 گرم بر سانتی متر مکعب) از تیمار تلقیح بذور رقم چمران با آزوسپیلیوم و استفاده از گونه g. mosseae بدست آمد و بیشترین وزن خشک ریشه (29/0 گرم) مربوط به تلقیح بذور رقم چمران با آزوسپیلیوم و استفاده از گونه g. intraradices بود. بنابراین می‎توان اذعان داشت آزوسپیریلوم و مایکوریزا جهت تغذیه زیستی گندم نان و ماکارونی، گزینه مناسبی در راستای برنامه‎های کشاورزی پایدار هستند.