همواره یکی از اساسی ترین مباحث خلقت بشر، کشف حقیقت (الله) و رسیدن به معرفت اوست. خداوند تبارک و تعالی، ابزاری را برای نیل به حقیقت در وجود انسان قرار داده است که از آن تعبیر به مدرکات باطنی می شود. در این رساله که بررسی اوصاف مدرکات باطنی در دیوان شمس (با تکیه بر دل، روح و عقل) است، ابتدا به تعریف و توصیف دل؛ روح و وجه اشتقاق آن و نیز به تعریف و توصیف و وجه اشتقاق و انواع و اقسام عقل پرداخته ایم، و نظرات تنی چند از بزرگان ادب و عرفان را درباره ی آن ها آورده ایم. سپس به بررسی این سه مدرک باطنی در دیوان شمس پرداخته و جایگاه آن ها را در نظام فکری مولوی بررسی کرده ایم. نتیجه آن که مولانا دل را در اولویت قرار داده و آن را بهترین وسیله ی نیل به معرفت حق تعالی می داند و در این مسیر با نکوهش عقل جزوی و مصلحت اندیش، عقل کلّی را هدیه ای الهی می نامد که در رسیدن به سر منزل مقصود، راهنمای دل است. از منظر مولوی، روح هم که لطیفه ی ربّانی و نفخه ی الهی است، شدیداً مشتاق بازگشت به مبدأ اصلی خویش است و با راهنمایی های عشق، سر از این جهان بیرون می برد.