چکیده ظروف سفالین نیشابور در قرون 3 تا 5 ه.ق گروه وسیعی را تشکیل می دهند که درصد عمده ای از آن ها با انواع نقوش انسانی، جانوری و تجریدی تزئین شده اند. سبک طراحی این نقوش معرف شیوه ای انتزاعی است که نشان از یک هم سنخی در ساختار بصری با آثار هنری دوره ی معاصر دارد و از جمله ی آن طراحی انواع پرندگان با نمود های تصویری متنوع است. این پژوهش سعی بر تحلیل و توصیف شیوه ی طراحی و ساختار بصری پرندگان منقوش بر سفال نیشابور در ارتباط با مواد و مصالح شکل دهنده آن ها دارد تا به معرفی بخشی از سنت های نقش پردازی ایرانی و شناخت ویژگی های ظهور یافته در آن ها بپردازد. ظروف سفالین اغلب متشکل از کاسه ها و بشقاب ها مدور در اندازه های کوچک و بزرگ است که توسط فنون اجرایی شامل نقاشی زیرلعابی با رنگ های مشکی، زرد، سبز،صورتی با پوشش لعاب سربی و همچنین به کارگیری انواع پوشش گلی سفید، مشکی و زیتونی تزئین شده اند. از نکات مهم در طراحی نقوش پرندگان بر روی این ظروف، هماهنگی با مواد و مصالح و فنون اجرایی و بهره گیری هوشمندانه از قابلیت های هر یک ازاین فنون در طراحی نوع خاصی از پرندگان است. همچنین شناخت و مهارت در به کار گیری عناصر بصری به منظور نقش پردازی بر سطح ظروف مدور که می توان در استفاده موزون از نقاط، خطوط و سطوح، حفظ تناسب و هماهنگی در ترکیب بندی اجزاء طرح و... مشاهده کرد که در مجموع منجر به طرحی متوازن، منظم و زیبا شده است. کلیدواژه ها هنر، هنر ایران، نیشابور، سفال، سفال نیشابور، نقوش پرنده، ساختار بصری

زیورآلات از دیر باز تا کنون نقشی انکار ناپذیر در زندگی انسان ها بر عهده داشته اند و همواره مورد توجه طراحان و صنعتگران این رشته بوده است؛ از همین رو سعی در حفظ و احیای سبک های مختلف جواهرسازی همواره یکی از مهم ترین دغدغه های هنرمندان بوده است. البته امروزه این دغدغه در لابلای جریان های نه چندان ارزشمند معاصر، جایگاه اصلی خویش را از دست داده است و بحث احیای سبک های زیورسازی و همینطور زیورآلات زیبای گذشته، از اهمیت چندانی نزد طراحان و علی الخصوص صنعتگران معاصر برخوردار نیست. از این رو در این پژوهش، محقق سعی بر آن دارد که علی رغم تمامی کمبودهای پژوهشی، که مهم ترین آن فقر منابع مکتوب و منسجم در این زمینه است، به بررسی گوشه ای از تاریخ این هنر، در جهت حفظ و احیای آن در قالب امروزی، بپردازد. آنچه که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بخشی از طوق های گردن آویز فلزی ساخته شده در بازه زمانی اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا قرون اولیه میلادی، در دو حوزه تمدن های ایران و اروپا، می باشد. در این راستا سعی شده است که به پرسش هایی نظیر اینکه کاربرد زیور طوق گردن آویز در بازه زمانی مذکور چه بوده است و یا اینکه فرم ها و نقوش زیور طوق گردن آویز در این فاصله زمانی چگونه بوده است، تا حدی پاسخ داده شود؛ لذا در فصل دوم پژوهش، بخشی از نمونه های قابل دسترسی موجود در چندین موزه بزرگ دنیا، از نظر شکل کلی، تزیینات و بعضا تکنیک های ساخت، مورد بررسی قرار گرفته و به صورت همزمان، به تاریخ هنری، فرهنگی و اعتقادی پیرامون تعدادی از این نمونه ها، به طور خلاصه، پرداخته شده است؛ و در انتها با ارائه طرح های جدید در جهت احیای این زیور گرانبها، متناسب با فضای امروز گامی هر چند کوچک، برداشته شده است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش تاریخی، توصیفی و تجربی است و نتایج آن به صورت چند نمونه کار تولید شده در بخش انتهایی تحقیق، آورده شده است. امید است که این اقدام، راهنمای دیگر محققان و مشوّق آنان در زمینه احیای واقعی فرهنگ های هنری کهن، علی الخصوص در بحث طراحی و ساخت زیورآلات باشد.

تصوف از مهم ترین جریان های اجتماعی طی دوران اسلامی می باشد که مراد آن حقیقت الهی می باشد. تأکید تصوف بر اخلاق بوده و نمود عملی آن را می توان در آئین فتوت جستجو نمود. تکیه ی فتوت بر اصول تصوف بوده فلذا تأکید آن نیز بر مسائل اخلاقی می باشد. سفال کتیبه دار نیشابور از آثار دوره ی سامانی می باشد که مضامین اخلاقی را بر خود ثبت دارند. از آنچه که از این مفاهیم برمی آید، می توان رگه هایی از فتوت و تصوف را در کتیبه های سفال نیشابور مشاهده کرد. در این پژوهش سعی بر آن شده تا با واکاوی آموزه های تصوف و فتوت، رد پای خصائص آنان در کتیبه ها دنبال شده و از این طریق به سئوالات پژوهش مبنی بر شناخت و استخراج وجوه قرابت میان کتیبه ها و پدیده های فتوت و تصوف پاسخ داده شود. در این راستا طی فرایند تحقیق جنبه هایی از مضامین کتیبه ها آشکار شده اند که پیوند های بسیاری با مبانی فتوت و تصوف دارند و می-توان آبشخور آنان را از یک سرچشمه دانست. این پژوهش در دو بخش نظری و عملی انجام پذیرفته است. در بخش نظری به تشریح کتیبه ها بر اساس آموزه های فتوت و تصوف پرداخته شده و در بخش عملی پژوهش با شناخت اصول ترکیب بندی و نگارش کتیبه اقدام به طراحی و تولید ظروف سرامیکی گردیده است. هدف عمده ی تولید این محصولات، به کارگیری آنان در زندگی روزمره می باشد. این پژوهش در ماهیت خود تحقیقی بنیادی می باشد و در بخش عملی به تحقیقی کاربردی بدل می شود. داده ها به طریق کتابخانه ای جمع آوری گردیده و بر اساس مولفه های تصوف و فتوت تحلیل محتوی شده اند. کلیدواژگان: سفال سامانی، سفال نیشابور، سفال کتیبه دار نیشابور، کتیبه نگاری، تصوف، فتوت

نشان های شهری ازجمله عناصر کلیدی و هویت بخش به فضای زندگی معاصر است. بکارگیری این نوع از عناصر هویتی در فضای شهری، نیاز به آگاهی دقیق و علمی از عوامل هویت بخش شهر و ساکنان آن منطقه می باشد. هویت هر جامعه تابع مولفه های متعددی (جغرافیا و اقلیم، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و تربیت) است که شاید بتوان فرهنگ را هسته ی مرکزی موارد هویت بخش ذکر کرد. فرهنگ را عواملی همچون آداب و رسوم، هنر، اخلاق، تاریخ، زبان، نژاد و ... تشکیل می دهد. زیورآلات ترکمن علاوه بر داشتن شاخصه های هنری، به نوعی بیانگر فرهنگ و هویت قوم ترکمن است. همچنین نمادها و نشان های به کار رفته در این هنر، جلوه گر برخی اعتقادات، آداب و رسوم، این قوم است. عدول از عوامل هویتی فرهنگی در فضای شهری معاصر و به تبع آن گنبد کاووس (علارغم داشتن پیشینه ی غنی فرهنگی و هنری) نگارنده را بر آن داشت تا مسئله ی موردنظر با تمرکز بر قوم ترکمن، زیورآلات ترکمن و مهم ترین مکان زیستی این قوم در ایران (گنبدکاووس) بررسی گردد. ایجاد دیدگاه و کاربردی جدید از زیورآلات ترکمن جهت هویت بخشی به فضای زندگی مردمانی که به همان فرهنگ تعلق دارند، مهم ترین هدف این پژوهش را در کنار اهداف دیگری همچون، ایجاد خاطره ای جمعی از فرهنگ و هنر قوم ترکمن و همچنین شناساندن و زنده نگاه داشتن هنر فاخر و اصیل زیورآلات ترکمن به نحوی دیگر را بیان می دارد. رساله ی حاضر در صدد پاسخ گویی به این سوال است که چگونه می توان علی رغم ایجاد کاربردی بدیع از زیورآلات ترکمن، این هنر اصیل قوم ترکمن را به عنوان عاملی هویت بخش در فضای زندگی قوم ترکمن به کار گرفت؟ دراین راستا پژوهش حاضر با استعانت از روش توصیفی - تحلیلی انجام شده و با استفاده از فنون تحقیقات کتابخانه ای و میدانی مبادرت به گردآوری داده هایی کرده است که به صورت کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. بررسی های ارزشی و ظاهری بر روی زیورآلات ترکمن ، شاخصه ها و ویژگی هایی از آنها را بروز می دهد که به گونه ای آنها را از سایر زیورآلات متمایز و جنبه ی هویتی این هنر برای قوم ترکمن را آشکار می کند. بکارگیری این ویژگی ها و شاخصه های هویتی زیورآلات ترکمن در فضای شهری به صورت نشان های هویتی؛ در کنار بررسی و انتخاب صحیح مکانِ نشان شهری، بیانگر تناسبات اهداف با نتیجه ی پژوهش است. فرآیند اصولی الهام گرفتن از زیورآلات و در ادامه، طراحی صحیح و منطقی نشان های شهری، با تلفیقی از بررسی های صحیح از فضای شهری گنبدکاووس و نهایتا انتخاب فضای تاریخی بوستان باغ ملی، جلوه و بیان هویتی نشان های شهری را دوچندان کرده و عاملی در جهت پیوند صحیح فضای شهری، نشان شهری، زیورآلات ترکمن و علل بهره گیری از آنها را صورت داده است.