معماری دست کند گونه ی خاصی از معماری است که در شکل گیری آن عوامل متعددی از جمله شرایط زیست محیطی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تاثیر گذارند. این نوع معماری را می توان تولید فضا از طریق ایجاد فضاهای منفی (کاست) در بستر کوه و سنگ و یا در زیرزمین دانست که در آن فضاهای پر و خالی در ترکیب با یکدیگر به وجود آمده اند. از مهمترین و بزرگترین مجموعه های معماری دست کند ایران می توان به روستای صخره ای کندوان و روستای زیرزمینی حیله ور در استان آذربایجان شرقی، روستای صخره-ای میمند در استان کرمان، مجموعه زیرزمینی نوش آباد در کاشان اشاره کرد که می توان آن ها را به دو دسته کلی تقسیم نمود: 1- دست کند هایی ایجاد شده در دل صخره ها یا دیواره ی کوهستان ها 2- دست کندهایی زیر زمینی ایجاد شده در دل زمین. با توجه به بررسی های انجام گرفته در استان همدان، چندین مجموعه معماری دست کند از جمله قلعه جوق فامنین، سامن ملایر، انوج ملایر و ارزانفود همدان شناسایی شده اند که به استثنای قلعه جوق، همگی از نوع دست کند زیرزمینی هستند. از بین آثار دست کند این استان، مجموعه دست کند سامن ملایر به دلیل دارا بودن ویژگی های منحصر به فرد و داده های فرهنگی بسیار شاخص از اهمیت شایانی برخوردار است. معماری دست کند سامن در سال 1384 بطور اتفاقی بر اثر اقدامات عمرانی کشف شد و اولین اقدام پژوهشی در مجموعه از سال 1386 آغاز گردید. این مجموعه که در عمق 2 الی 8 متری از سطح زمین و در زیر بافت مسکونی شهری در بستر سنگ های گرانیتی بصورت دست کند ایجاد شده دارای وسعتی بین 3 الی 5 هکتار است. طی برنامه های پژوهشی (شناسایی، پاک سازی، مستندنگاری و کاوش های باستان شناختی) انجام گرفته در این مجموعه مشخص گردید که محوطه دارای سه نوع کارکرد آیینی، مکان تدفینی و استقراری (مخفیگاه یا پناهگاه) بوده است و بر اساس مواد فرهنگی بدست آمده از پژوهش های مذکور تعلق این مجموعه را به دوره های تاریخی (آغاز –اشکانی و اشکانی) و قرون میانی و متاخر اسلامی نشان می دهد. کلیدواژه: همدان، سامن، ارزانفود، معماری دست کند، اشکانی، اسلامی