بررسی متون ادبی از دیدگاه روان کاوی، از تحقیقات میان رشته ای است که می تواند در رمزشناسی این آثار و درک ژرفای آن ها مفید باشد. روان کاوی خود حوز? وسیعی دارد و به شاخه های متعدد تقسیم می شود. یکی از این شاخه ها «روانشناسی تحلیلی » یونگ است که منشأ پژوهش های فراوانی در آثار ادبی شده است. در نظریه یونگ ناخودآگاه جمعی و کهن الگوهای موجود در آن و موضوعات مربوط به آن ها مانند اضداد و رویا اهمیت ویژه ای دارد. این موضوعات را در آثاری که ریشه در ناخودآگاه جمعی دارند، به خوبی می توان بررسی کرد. شاهنامه فردوسی حماسه ملی ایرانیان است و ریشه در ناخودآگاه قومی و ملی آن ها دارد. این ویژگی قابلیت مناسبی به آن می دهد که از دیدگاه یونگ تحلیل شود. شاهنامه دارای سه بخش اساطیری ، پهلوانی و تاریخی است و هر سه بخش را می توان از دیدگاه یونگ تحلیل کرد ولی این پژوهش محدود به تحلیل دو بخش اسطوره ای وپهلوانی است زیرا این دو بخش ارتباط بیشتری با ناخودآگاه دارند و جنبه های رمزی و نمادین آن ها قوی تر است. همچنین نتایج به دست آمده در این دو بخش را می توان به موارد مشابه در بخش تاریخی نیز تعمیم داد و به این طریق از تکرار و اطناب جلوگیری کرد. کهن الگوهای مهم نظریه یونگ مانند سایه، آنیما، پیرخرد، قهرمان، تفرّد، خود و نقاب مصادیق بارزی در داستان های مختلف شاهنامه دارند و چون رشته پیوندی بسیاری از داستان های شاهنامه را به هم متصل نموده و درون مایه ای مشترک به آن ها داده اند.آن ها در کنار جنبه های فردی، جنبه های اجتماعی قوی و پررنگی دارند. کهن الگوها بالقوه اند و با وجود خاستگاه واحد، هنگام فعلیت، می توانند مثبت یا منفی باشند از این رو گاهی در شاهنامه، قرینه های دوسویه ای را تشکیل داده اندکه «یگانه های دوسویه» نام گرفته و بررسی شده اند. همچنین به اصل اضداد و رویا و ارتباط آن ها با تفرد،که از اهمّ موضوعات نظریه یونگ محسوب می شوند، پرداخته شده است.

در این تحقیق ابتدا بحث یقظه و انتباه با توجّه به منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری طرح و با مهمترین متون تعلیمی - عرفانی تا عصر عطّار یعنی اللّمع، شرح تعرّف ، رساله قشیریه، کشف المحجوب و کیمیای سعادت مقایسه می شود. پس از تبیین جایگاه یقظه و انتباه و اهمیت آن در سلوک عرفانی، چگونگی تحوّل روحی عارفان تذکرهالاولیاء، با توجه به این مباحث، تحلیل و بررسی می گردد. در فصل اول که مقدمه و کلیّات تحقیق است، به طرح کلیّات تحقیق، بیان مسأله، چرایی انجام این تحقیق(ضرورت تحقیق) و بیان آنچه تحقیق به دنبال اثبات آن است (اهداف تحقیق) پرداخته شده است. مسیر اجرای تحقیق بصورت سوأل ها و فرضیه ها طراحی گردیده و برای برداشت مشترک از مفاهیم، کلید واژه هایی ذکر و تعریف شده است. در فصل دوم به بررسی پیشینه یقظه و انتباه از نظر لغوی اصطلاحی و نیز کاربرد لفظ و مفهوم آن در قرآن کریم پرداخته شده است و در پایان با جمع بندی مطالب، مفهوم یقظه و انتباه در عرفان تبیین گردیده است. فصل سوم به ادبیات تحقیق اختصاص داده شده است. در این فصل ابتدا بحث یقظه و انتباه با توجّه به منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری مطرح شده و سپس با مهمترین متون تعلیمی - عرفانی تا عصر عطّار یعنی اللّمع، شرح تعرّف، رساله قشیریه، کشف المحجوب و کیمیای سعادت مقایسه گردیده است. نتایج خوانش بینامتنی و مقایسه این متون به عنوان مبانی نظری برای فصل بعد ارائه شده است. در فصل چهارم به روش شناسی و طرح کلّی تحقیق اشاره شده است و سپس بر پایه مبانی نظری که در فصل سوم ارائه گردید و به اثبات رسید، چگونگی تحوّل روحی عارفان تذکرهالاولیاء، تحلیل و بررسی می گردد. مولفه هایی که در فصل سوم از منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری و شرح تعّرف مستملی بدست آمده و روایی و اعتبار آنها به اثبات رسید، در این فصل بصورت متغیرها و شاخص های تغییر پذیر تعریف شده اند. بعد از آن جامعه آماری مورد نظر که عارفان تذکره الاولیاء می باشد، معرفی شده و طبق این مولفه ها ارزیابی می شوند و در فصل پنجم که مربوط به تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق است، داده ها بصورت جداول و نمودارها توصیف شده و فرضیه ها به آزمون گذارده شده است. در نتیجه این پژوهش جایگاه و اهمیت یقظه به عنوان نقطه آغازین در مراحل سیر و سلوک تبیین شده و طرحی منسجم برای اسباب تحوّل روحی عارفان تذکر? الاولیاء ارائه گردیده است. تبیین شباهت ها و تفاوت های میان متون منثور عرفانی پیش از عطّار در تحلیل جایگاه یقظه و انتباه نیز از سایر دستاورد های این پژوهش است. کلید واژه ها: یقظه، انتباه، تحوّل روحی، عطّار نیشابوری، تذکر? الاولیاء.